موزه مجازی میراث معنوی ایران

موسيقي از دير باز يار انسان در زندگي بوده است. بسياري از گوشه‌هاي موسيقي محلي شوشتري در دوره قاجاريه به‌وسيله نوازندگان محلي گرد آوري شده‌اند .

موسيقي در فرهنگ‌هاي كهن مانند شوشتر، بخش جدايي‌ناپذير از زندگي مردم بوده است و پديده‌هاي متفاوت آواها و سرشار از غناي ذاتي است كه شامل مقام‌ها، رنگ‌ها، ترانه‌ها و موسيقي‌هاي آييني و مذهبي است. موسيقي شوشتر با توجه به نوع سازها و صدا دهي آن‌ها، آواز و يا ريتم نغمه‌ها و مقام‌ها به دو دوره، موسيقي قديم و جديد تقسيم مي‌شود. كه اين تقسيم بندي بر اساس دوران‌هاي اجتماعي و شيوه توليد و تحولات تاريخي چه به لحاظ محتوا و چه از نظر صورت ظاهري آن انجام گرفته است.

الف: موسيقي قديم: شامل مقام‌هايي است، كه بافت خود را حفظ كرده‌اند و متعلق به قبل از دوران مشروطيت و حكومت خاندان قاجار است. مثل نظامي (ليلي و مجنون) شاهنامه‌خواني، بيداد برزگري و شليل.

ب: موسيقي جديد: شامل موسيقي‌هاي دور دوم است، كه در زمان حكومت خاندان قاجار و مخصوصا دوره ناصرالدين شاه مي‌باشد. كه موجب پيدايي نغمه‌ها و ترانه‌هاي زيادي شد. از مقام سركلکي كه، با ني جفته و تنبک اجرا مي‌شود. در دوره جديد ريتم بيش‌تر ترانه‌ها سنگين و با طمانينه و به اصطلاح مجلسي است.

طبقه بندي موسيقي شوشتري:

1-  موسيقي مقامي(شامل مقامات آوازي و رنگ‌ها و ترانه‌ها)

2-  موسيقي شادي(آيين‌هاي عروسي و مولودي خواني و ...)

3-  موسيقي اندوه(تعزيه، سوگ ، مويه گري)

4-  موسيقي مذهبي (نوحه‌ها و مراثي و ...)

5-  موسيقي كار

6-  موسيقي درمان

ساختار موسيقي شوشتر مجموعه مقاماتي است كه اصطلاح 24 مقوم يا 24 مقام به آن اطلاق مي‌شود. موسيقي شوشتر، عموما در دستگاه شور و يا در مايه دشتي، دستگاه رديف سنتي خوانده مي‌شود. مثل دشتي راسه. دشتي درفيلي. نظامي كهري فايز تنگسيري و ...  در مايه دشتي خوانده مي‌شود و مقام‌ها، ترانه‌ها و نغمه‌هايي در ماهور سه گاه و چهار گاه همايون نوا و ابوعطا دارد. مقام‌ها آوازي در مايه دشتي با سازهاي تار و تنبک و با مقام دشتي راسه، با مهر دشتي شروع مي‌شود.

موسيقي مذهبي هم سهم زيادي در حفظ موسيقي شوشتري داشته. به‌طور مثال، مقام دشتي اذان كه يکي از مقام‌هاي اصلي شوشتري هنوز در مساجد خوانده مي‌شود. مقام چاووشي كه براي بدرقه و استقبال زايران خوانده مي‌شود.

24 مقام:

1-دشتي راسه يا راسته يا مهر دشتي : (منتسب به راسته‌هاي بازار يا مقان مهردشت).

2-دشتي شوشتري يا دودويي: ( دشتي اذان يا دشتي گلوپزون).

3-دشتي شكسته: نوعي دشتي است.

4-دلفيلي يا در فيلي.

5-نظامي يا ليلي و مجنون (مقامي است، كه اشعار نظامي گنجوي را مي‌خوانند و روايي است).

6-نظامي چپوني.

7-شاهنامه خواني: اشعار شاهنامه را مي‌خوانند ولي مقام حالت روايي و نقالي دارد.

8-كهري سه كهكي انتساب به علي به‌نام كهري دارد و معمولا در بلندي يا سه كوه مي‌خوانند.

9-بيداد برزگري:مقام مربوط به شدت كار و سختي كار برزگران است. كه همراه گله و غربت و هجران است.

10-تنگه شلان: انتساب به مقام تنگ شلان دارد.

11-شلال: منتسب به كلمه شلان.

12- فايز مكوندي: منتسب به مقان مكوند كه با اشعار فايز خوانده مي‌شود.

13-چپوني مكوندي.

14- فايز غربتي: منتسب به غربتي‌ها كه به نوعي از تيره كولي‌ها بودند و در حاشيه شوشتر رفت و آمد داشتند.

15-فايز خليفه: منتسب به خليفه كه بهبهاني بود و آواز خوش مي‌خواند.

16-فايز اسد: منتسب به شخصي به‌نام اسد كه مقام را به خوبي مي‌خواند.

17-سركلكي: سابق هندوانه و خربزه و بارهاي ديگر را، در شور روي كلک در مسير رودخانه حمل مي‌آورند.

18-مهد خاني: منتسب به محمد خان كه سبيه مقام سر كلكي است با تفاوتي در تحريرها. محمد خان نامي، اين مقام را به خوبي مي‌خوانده است.

19-دشتي كتراک يا دشتي يوسفي 2، يا دشتي باشد: منتسب به يوسف و باقر. به‌علت اين‌كه اين مقام را به خوبي مي‌خوانده‌اند.

20-مارضايي: اين مقام در اصل دزفولي است و مربوط به موسيقي دوره جديد است و به معناي مادر رضا، كه در دو نوع خوانده مي‌شود.: سه ضجي (سه قبري) و مجلسي و منتسب به زني ايست، كه پسر جوانش را به طور ناگهاني از دست داده و به‌طور خودي اين لحن بر سر تابوت او و در سوگ او خوانده است.

21- هزاره: مقامي است قديمي كه در خراسان نيز يکي از مقام‌ها به شمار مي‌رود.

22-گوشک: مقامي است كهن كه وجه تسميه آن در كتاب شرح الادوار ارموي به عنوان يکي از آوازهاي شش‌گانه ذكر شده است.

23- بختک:مقامي است در گوشه زابل در دستگاه چهارگانه و سه گاه.

24-يارونه: به معني دلبرم و در روايتي بعضي‌ها به آن كازروني مي‌گويند.

25-در حمومي يا ريتم مجيه: مناسب آيين عروسي و شادي.

26-رووني: ريتمي وزين و سنگين دارد كه به تدريج طول خوانش آوازها سريع مي‌شود و عموما ني‌جفته نوازي در مراسم جشن و شادي با آن شروع مي‌شود.

27-كردي: كه با ريتمي تند و شاد توسط ني‌جفته به همراهي ضرب نواخته مي‌شود.

28-رنگ سر كلكي يا دشتي حسن يا دشتي بهسار يا دشتب ني‌جفته: با ني‌جفته و تنبک اجرا مي‌شود. براي دوران استفاده از كلک براي عبور از رودخانه مي‌باشد.

29-رنگ شو همه شو يا هچه: با ني‌جفته و تنبک اجرا مي‌شود. بعد از اجراي ترانه شوهمه شو که داراي ريتم عربي سنگين است، رقصي به‌نام هچه دارد.

30-به ناصري يا ده ناصري: مويه گري مجلسي است.

31-چاووشي: مخصوص خواندن آواز جهت استقبال و بدرقه زايران است.

32-سبيل يا عطشان: در مراسم روضه‌خواني، بين دو روضه كسي ميان مردم مي‌چرخد و در حال آب دادن به مردم اين مقام را با صوتي خوش مي‌خواند.

همانطور که در بالا گفته شد، مردم در شهر شوشتر کار را با موسيقي همراه مي‌نمايند. بافنده‌اي در شوشتر وجود ندارد که هنگام کار زمزمه‌اي بر لب نداشته باشد. آسيابانان به دليل سر و صداي زياد کار وآب داراي بانگ صداي بالايي مي‌باشند . 

وجود اين گوشه‌ها در موسيقي مختص شهر شوشتر و زندگي مردم اين شهر مي‌باشد. موسيقي شوشتري آن چنان جايگاهي دارد، که در رديف‌هاي موسيقي ملي ايران در دستگاه همايون، گوشه‌اي زيبا و دلنشين به‌نام شوشتري وجود دارد، که بعد از گوشه‌هاي ليلي ومجنون و بختياري اجرا مي‌گردد و از سوز و گداز خاصي برخوردار مي‌باشد.