موزه مجازی میراث معنوی ایران

ورامين، مجموعه زيادي از گروه‌هاي قومي مختلف ايران را در خود جمع کرده است. هر يک از اين اقوام، که داراي بافته‌هاي خاص خود هستند، پس از هم‌جواري، تاثير متقابلي بر يک‌ديگر داشته و مجموعه بي‌نظيري از بافته‌هاي متنوع ايجاد کرده‌اند. برخي، جنبه  فني و ساختاري داشته و برخي به نقش و ترکيب‌بندي مربوط مي‌شده و گاهي هم اثراتي روي اندازه و کاربرد دسته‌اي از بافته‌ها داشته است. در اکثر بافته‌هاي اقوام مختلف، وجوه مشترک ديده مي‌شود که يادر مبناي ساختاري و يا در نحوه مصرفشان يکسان مي‌باشند.منتها در بين آن‌ها، بافت‌هايي موجود مي‌باشد که در نوع خود جالب و ديدني است.از جمله اين بافته‌ها، مي‌توان به بافت نوشته‌هاي پيرمرد جواد آبادي اشاره کرد. مرتضي حاج حسيني جواد آبادي، متولد 1317 اهل جواد آباد ورامين که از سال 1340 به تهران عزيمت کرده و تا به حال در شهر تهران سکني گزيده است. پدر حاج حسيني نيز، از ساکنين بومي ورامين بوده، در حالي‌که پدر‌بزرگش از اردستاني‌هاست و اين‌گونه به نظر مي‌رسد که، از دو نسل قبل در روستاي جواد آباد مستقر شدند.هنرمند مورد نظر پس از سال‌ها به انگيزه تعزيه ماه محرم، مجددا شروع به بافت نوشته و تزيينات شتر مي‌کند.ايشان جدا از تزيينات شتر (آبسال، گلابسال، زانوبند، گردنبند و ... ) دو عدد پرچم ايران نيز بافته که نوار آن به طول بيش ُمي‌باشد و نام دوازده امام و چهارده معصوم بر روي آن کتيبه‌بافي شده است.

 نکته حايز اهميت در بافته‌هاي نواري شکل آقاي حاج حسيني، کلمات نوشته شده با تکنيک تار و پود چهار لايه است. پرچم‌هاي بافته شده نيز با تکنيک کتيبه بافي (بافت نوشته‌هاي نواري) و تورهاي بافته شده از رشمه و تزيينات گل ماله (هر کدام به طول بيش  از 5 متر) است،  که کاربرد و استفاده آن در جلوي دسته‌هاي ماه محرم بالاخص روز تاسوعا و عاشورا ست.

بافت نوشته مذکور، از شيوه‌هاي تحسين برانگيزي است که در آن تنها از ابزار جوالدوزبافت استفاده مي‌شود. نگه‌داشتن تارها به هيچ دستگاهي نياز ندارد و تنها با حلقه‌اي چند لايه از نخ و يا حلقه‌اي فلزي نگه‌داري مي‌شود. آن‌چه که در اين نوع بافت حايز اهميت است، چهار لايه‌بودن تارها و استفاده از دو رنگ ترجيحا متضاد در تاباندن چهار لايه‌اي هر تار است.پود، با جوالدوز بافتني رد مي‌شود و بايد نخ آن هم‌رنگ نوشته‌هاي بافت باشد. هنگام رد کردن پود و بازي با چهار لايه تارها، نقطه گذاري انجام مي‌شود و به اين ترتيب رنگ نخ حروف از رنگ نخ زمينه جدا مي‌گردد. اين بافته‌ها در عرض حداکثر به 15 سانتي‌متر مي‌رسد و طول آن بسته به نوع کاربرد اثر متفاوت است.

براي پودکشي، بافنده از رج اول شروع به کشيدن پودها مي‌کند. لبهپودهاي آزاد گذاشته شده را، با سر جوالدوز يک بار از سمت راست و به دنبال آن از پود آزاد سمت چپ بافته را مي‌کشد. در حين کشيدن، کل بافت را با دست چپ مي‌گيرد.پودها را به حدي مي‌کشد که بافت اندکي خم شود و در انتهاي کار تارها را کور مي‌کند. بعد از آن مابقي تارهاي اضافي، چيده و يا به پشت بافت دوخته شود. همچنين رشمه در اکثر بافت‌هاي عشايري موجود است. مرتضي حاج حسيني، رشمه‌ها را از چهار رشته نخ چهارلا تهيه مي‌کند. حلقه‌اي از نخ درست کرده، يک سر چهار رشته را به آن اتصال مي‌دهد تا بتواند از حلقه به عنوان تکيه‌گاه استفاده کند. رشته‌ها را به دو قسمت تقسيم، و يک گره به حلقه مي‌زند، سپس چهار نخ را که هر کدام چهار لايه است از هم جدا کرده بافت را به صورت ضربدري آغاز مي‌کند. براي شروع بافت، يک چهار لايه از رشته سمت چپ به سمت راست آورده و يک چهار لايه ديگر از سمت راست به سمت چپ آورده مي‌شود. از رشته‌هاي راست، چهار نخ رو را گرفته و از بين دو رشته سمت چپ رد کرده، سپس از چهار نخ زير سمت چپ بيرون آورده است. همين حرکت در ادامه با رشته رو که در سمت چپ است انجام مي شود، يعني، رشته‌هاي روي سمت چپ از بين دو رشته سمت راست رد شده از رشته زير سمت راست بيرون آورده شده و به سمت چپ مي‌رود.

از سوي ديگر، ايشان از تزيينات ديگري به نام گل‌ماله استفاده مي‌کند که در اکثر بافت‌هاي عشايري همه مناطق کاربرد دارد. سي الي چهل رشته نخ به طول 20 الي 25 سانتي‌متر تهيه و (تعداد نخ‌ها بر اساس کوچکي و بزرگي گل‌ماله است) رشته‌ها را از وسط دو لا کرده، حلقه‌اي جهت اتصال رشته‌ها در محل تاشدن رشته درست مي‌شود. جهت محکم شدن اين حلقه به رشته‌ها پس از چند بار پيچيدن دور رشته‌ها با جوالدوز دوخت نخ حلقه را گرفته، از سر به درون رشته‌ها برده و کور مي‌کند. انتهاي رشته‌ها با قيچي صاف مي‌شود. ويژگي گل ماله‌هاي حاج حسيني اين است، که در تمام بافت‌ها نخ پيچي حلقه همرنگ رشته‌ها است. براي تزيين بعضا، در اتصال گل ماله به رشمه، يک عدد خرمهره هم متصل مي‌شود.

برخلاف پوشش‌هاي اسب، که اکثرا دلايل بهداشتي و يا حفاظتي دارد، پوشش‌هاي شتر، به استثنا ـ جهاز شترـ  صرفا جنبه زينتي دارند. ممکن است تصور شود ساختن اين پوشش‌ها به قصد پوشاندن قسمت‌هاي ناهمگون و نامتناسب شتر است. اما اين نظريه هيچ پايه و اساسي ندارد، زيرا تا کنون چنين فرضيه‌اي از جانب شترداران و زنان آن‌ها که سازنده پوشش‌هاي شتر هستند، شنيده نشده است. در فرهنگ اين مردم، شتر حيواني است کامل و مثل ديگر مخلوقات خداوند مبرا و بي‌نقص، اما زينت‌پذير. و اين زينت‌پذيري به دلي نقص پوشي نيست و آن‌ها تنها در مراسم جشن و عروسي به تزيين شتر مي‌پردازند. البته در مجالس تعزيه نيز از تزينات شتر استفاده مي‌شود.

تزيينات شتر شامل چند دسته است، که هر کدام در ارتباط با قسمتي از بدن اوست.

افسار شتر: معمولا از الياف بافته شده پشم درست مي‌شود.

 کلاه (سربند)، روبند و پوزه‌بند: نوارها و تزيينات سر و صورت شتر است. پوزه بند با نواري به پشت سر شتر وصل مي‌شود و زنگوله‌اي نيز دارد، که افسار از آن منشعب مي‌گردد. وي به اين نمونه‌ها در اصطلاح محلي آبسال مي‌گويد.

گردنبند و پهلوبند: براي گردن و پهلوهاي شتر استفاده مي‌شود. عمدتا در نوارهاي گردن شتر جاي زنگوله نيز تعبيه مي‌شود. وي در اصطلاح محلي به اين نمونه‌ها گلابسال مي‌گويد. در اين بافته‌ها، فضاي خالي مثلث در گردن شتر مي‌رود به طوري‌که بافت نوشته‌هاي «يا ابوالفضل» ، «يا حضرت محمد» و «الله اکبر» در جلوي شتر مي‌آيد. شيوه بافت نوار در هر سه، تار و  پود چهار لايه است.

زانوبند: از ديگرتزيينات شتر است، که به زانوهايش بسته مي‌شود که بافت نوار آن هم چهار لايه تار و پود و تزيينات آن داراي سه رديف توري و گل‌ماله است. لازم به ذکر است، که تنها نقشي که حاج حسيني در ابتدا و انتهاي بافت کتيبه‌ها استفاده مي‌کند، نقش حوض است.

از نمونه‌هاي موجود تنها يک کلاه شتر لر فارس و يک کلاه شتر قشقايي است که، نوشته‌دار است و نام بافنده در نوار آن بافته شده است. همچنين در يک جل قشقايي و يک گردنبند شتر قشقايي، تاريخ بافت در نوار بافته شده است.

بزار و وسايل مورد استفاده:

قيچي: براي چيدن نخ هاي اضافي در حين و اتمام بافت استفاده مي‌شود.

جوالدوز دوخت: اين نوع جوالدوز بيشتر در دوخت جهاز شتر و بافت‌هاي ظريف و ترميم بافت نوشته‌ها کاربرد دارد.

جوالدوز بافت: جنس آن از آهن است و 23 سانتي‌متر طول دارد. سمت چپ سوراخ‌دار و سمت راست نوک باريک است.

دوک: جهت پيچيدن نخ‌هاي چهار لايه به کار مي‌رود. نخ به چوب محوري دوک محکم شده، ادامه آن به انتهاي محور، جايي که شيار دارد، متصل مي‌شود. سپس محور دوک را به زمين تکيه داده، سر ديگر را با سر انگشت به حالت ايستاده نگه‌داشته، دوک چرخانده مي‌شود. چرخش دوک موجب پيچش نخ به اندازه و طول دلخواه مي‌گردد.

 کفي: اين ابزار از جنس آهن است و جهت تکيه‌گاه جوالدوز به هنگام دوخت کاربرد دارد، همچنين محافظ کف دست بافنده است.

 مواد مورد استفاده:

نخ: نخ به کار رفته در بافت‌ها، تماما از کرک گوسفند استراليايي شماره يک است. رنگ کرک‌هاي مورد استفاده بيشتر چهار رنگ آبي، قرمز، زرد و سبز است، بعضا رنگ صورتي نيز استفاده مي‌شود.

خرمهره: جهت تزيين بافت‌هاي مختلف مورد استفاده قرار مي‌گيرد.