موزه مجازی میراث معنوی ایران

‌‌بر اساس بررسي‌هاي انجام شده توليد ورني ظرف يک صد سال اخير در دشت‌ مغان مرسوم‌ شده و به روايت‌ افراد مطلع، محل اصلي توليد آن منطقه قره باغ آذربايجان شوروي بوده‌‌ که بر اثر روابط‌ و علقه‌هاي فرهنگي عشيره‌اي و ترددهايي که‌ در کناره‌ رودخانه‌ ارس‌ انجام ‌پذيرفته به تدريج‌ در منطقه ارسباران و سپس در بين ايلات و عشاير دشت‌ مغان ‌رايج‌ شده است‌.‌
ورني گليمي تك روست (نوعي گليم ريز بافت، فرش نما است )كه از نظر بافت در حد وسط گليم و قالي( داراي بافت و طرح خاصي) قرار مي‌گيرد. هنر ورنيبافي، بومي آذربايجان بوده، هنوز داراي رونق و خواستار فراوان است. ورني عمدتا درقشلاق عشاير كوچ رو كه حجم كاري كم‌تر است توسط زنان و دختران بافته مي‌شود. به همينسبب نقوش و رنگ آميزي ورني‌ها كاملا متاثر از فرهنگ، باور و روحيات عشايري است.

طرز بافت:

شيوه كار
چله‌كشي : چله‌كشي يا چله‌دواني در ورني مشابه قالي است. به اين صورت كه چله‌كشي روي دار و به‌وسيله 2 نفر انجام مي‌گيرد. قبل از چله‌كشي سالمبودن دار به‌وسيله متر امتحان مي‌شود. دو نخ كه به آن‌ها نخ زه مي‌گوييم با فاصله 40سانتي‌ميتر از يكديگر روي دار به صورت افقي به راست رو و چپ رو بسته مي‌شود تا هنگامچله‌كشي تار از زير اولي و روي دومي و يا بالعكس عبور كند. پس پايان عمل چله كشي بهجاي نخ زه پاييني چوب زه را رد مي‌كنيم كه حداكثر 3 ميلي‌متر ضخامت، 2 تا 3 سانتي‌مترعرض و طولي برابر عرض دار دارد. به جاي نخ زه بالايي، چوب هاف را رد مي‌كنيم كه فقطكمي ضخيم‌تر از چوب زه است. بعد از پايان اين مراحل به چله‌ها چوب كوجو مي‌بنديم كهاستوانه‌اي چوبي به قطر حدود 10 سانتي‌متر است و وظيفه جابه‌جا كردن چله‌هاي زير ورو در هنگام گليم‌بافي و پودزني را دارد و از پراكندگي ناهماهنگ چله‌ها جلوگيري مي‌كند و مانع ايجاد عيب سره (متفاوت بودن عرض ورني در دو انتهاي بالاو پايين آن ) مي‌شود.
- شروع بافت :
ابتدا چند رديف گليمبافي مي‌شود و بعد بافت ورني را آغاز مي‌كنيم.
گليم‌بافي ابتداي ورني و پودكلفت مابين رج‌هاي ورني با جابه‌جايي كوجو همراه است كه در اصطلاح به اين نوع بافت،ترسه كيليم مي‌گويند. در گليم‌بافي از پود كلفت همرنگ و هماهنگ با رنگ متن ورنياستفاده مي‌كنيم.

براي شروعبافت دو چله، يكي زير و يكي رو را بلند مي‌كنيم و نخ خامه را يك دور كامل به دور آنپيجانده كمي مي‌كشيم تا سفت شود. (گاها نخ خامه به جاي دوتار به دور يك تار پيچيدهمي‌شود كه در اين صورت كيفيت ورني بالا رفته، زمان بافت و مقدار مواد اوليه موردنياز بيش‌تر مي‌شود) بعد مطابق نقشه ذهني يا موجود، همين عمل را با ادامه خامه تكرارمي‌كنيم و يا اضافي خامه را رها كرده، گره بعدي را با خامه ديگري مي‌زنيم. همين عملرا تا پايان يك رج كامل ادامه مي‌دهيم و سپس پودكلفت را از لابه‌لاي چله‌هاي زير ورو رد كرده، دفه مي‌زنيم. (در اثر جابه جا شدن كوجو هنگام زدن پود كلفت، جاي چله‌هاي زير و رو هم عوض مي‌شود و پود كلفت بين چله‌ها به صورت مواج آرايش مي‌يابد) درورني برخلاف قالي، پود نازك زده نمي‌شود.
از آنجا كه طول دار تقريبا نصفطول ورني است، پس از بافت نصف نقشه به سردار مي‌رسيم.
دراين زمان، به وسيلهآچار پيچ، وسط دار، راست‌رو و چپ‌رو را شل مي‌كنيم. (يا گوه‌ها را از راست روي دارچوبي به‌وسيله چكش در مي‌آوريم) كه در نتيجه آن چله‌ها شل مي‌شود و ورني روي دار آزادشده به آساني گردانده مي‌شود. ورني را به سمت پايين مي‌كشيم، تا قسمت بافته شده بهپشت دار منتقل شود و ادامه بافت مقدور گردد. سپس دوباره دار را به‌حالت اول بر مي‌گردانيم و عمل بافت را تا پايان نقشه ادامه مي‌دهيم. پس از پايان بافت دوبارهدقيقا به اندازه ابتداي كار گليم مي‌بافيم و بعد از آن، چله‌ها را با فاصله 15سانتي‌متر از گليم‌بافي سر و ته كار، قيچي مي‌كنيم و ورني را پايين مي‌كشيم. معمولاريشه‌هاي ورني را به شيوه‌هاي مختلف آرايش مي‌دهند.

بعد از برپا نمودن دار (هانا) معمولا استاد كار، با استفاده از كمك شاگرد نخ‌هاي پنبه‌اي اريش (ariŝ) را (تار) با عبور دادن از دو چوب عمودي هانا، مي‏كشد.

در حين كار، چوبي نازك را به صورت افقي مابين تارها مي‏گذارد. اين چوب مانع از مخلوط شدن تارها در حين كار مي‌شود.

سپس به اندازه 2 سانتي‌متر با نخ تار همانند بافت گليم يك به يك نخ پود را از لاي تارها رد مي‌كند و چند بار هم با دفه بر روي آن مي كوبد تا در هم خوب تنيده شود. بعد از آن با استفاده از نخ‌هاي پشمي در الوان مختلف نقوش مورد نظر را بر روي كار مي‌بافد. بافت ورني همانند بافت گليم است و بعد از پيچاندن نخ پشمي از پشت تار (به صورت يك به يك) اضافه نخ پشمي به پشت كار منتقل مي‌شود. در اين روش طرز بافت مانند گليم بافي و گره نمي‌خورد.

ورني‌بافي، از مهم‌ترين صنايع دستي زنان ارسباران و عشاير اهر نيز مي‌باشد که با نخ پشمي (با تازگي ابريشمي نيز رايج شده است)و نخي بافته مي‌شودو به‌عنوان زيرانداز در آلاچيق، منازل و جهت فروش به‌عنوان يک منبع درآمد زنان عشايري بافته مي‌شود.

شکل دار ورني، افقي است. معمولا ابعاد آن 5/1*2 متر است. (البته امروزه بافت ورني‌هاي کناره‌اي و اندازه فرش‌هاي 4*3 متري نيز جهت فروش بافته مي‌شود) در ورني‌بافي هر رشته به تار و پود گره مي‌خورد، اما همچون قالي، گره‌ها از روي کار نبوده و بعد از تابيدن نخ به دور تار در پشت کار مي‌رود و بريده نمي‌شود. از نظر رنگ و زمينه بهترين نوع ورني، زمينه مسي و فيروزه‌اي است که ارزش تجارتي زياد دارد.

بعد از برپا کردن دار که اصطلاحا هاناhana ناميده مي‌شود، نخ‌هاي تار که از جنس پنبه که اريشaris ناميده مي‌شود که با عبور دادن از چوب‌هاي بالا و پايين دار، کشيده مي‌شود.

سپس چوب نازکي را در ميان تارها رد کرده به نحوي که 2 تار در بالاي چوب باشد و 2 تار در زير چوب. عملکرد اين چوب جابه‌جا کردن‌تارها در حين کار در مواقع لازم است.

سپس با نخ تار(پنبه‌اي)به اندازه 4 سانتي‌متر همانند بافت گليم‌بافي(يک نخ از رو يک نخ از زير)مي‌بافند و چند بار روي نخ‌ها با دفه(dafa)مي‌کوبند، تا تارها و پودها به هم تنيده شوند.

 بعد از آن با توجه به طرح‌هاي مورد نظر خود که عموما، طرح‌هاي ذهني و بدون نقشه است و زمينه اصلي که عموما طرح‌هاي ذهني و بدون نقشه است و زمينه اصلي که عموما يکرنگ است،(مسي، فيروزه‌اي و سفيد) طرح‌هاي مورد را مي‌بافند، نقوش متداول، سماور، نعلبکي، ايتکان، قوري،گل، روباه، خروس، بوقلمون، مار، سگ، شتر، شترمرغ، جيران، آلمل، دوه بويني، زرحشيه، زينگرو، قيزيلگول، گلدان،ئيلن، چاخماق، جوجه و بالاترين طرح  قيناخ qynax (يا قايق)است، که به‌صورت 3 عدد در وسط کار بافته شده و طرح‌هاي اشيا و حيوانات در اطراف و زمينه کف بافته مي‌شود.

انواع ورني از نظر مواد اوليه:
 ورني تمام ابريشم، كه چله و خامه هر دو از ابريشم است.
 ورني نيمابريشم، كه چله پنبه‌اي و خامه ابريشم است. امروزه كه ورني بيش‌تر كاربرد زينتي پيداكرده و اكثر ورني‌ها از همين جنس بافته مي‌شوند.
 ورني كف ابريشم، كه تار پنبه‌اي، متن ابريشم و نقوش پشمي است. 
 ورني تمام پشم، كه هم تار و هم خامه آنابريشمي است.
 ورني نيم پشم، كه تار پنبه‌اي و خامه پشمي است .

زمان اجرا (زمان بافت ):

اغلب زنان عشاير در ييلاق و قشلاق به ورني‌بافي اشتغال دارند.

نقش‌هاي به‌کار رفته در ورني بافي:

نقش‌هايي که به وسيله بافندگان بر روي ورني تصوير مي‌شود ذهني بوده، و بسته به ذوق و سليقه بافندگان طراحي مي‌شود.

نقوش ورني عمدتا متشكل از موطيف‌هاي روستايي، ثابت و شناخته شده است كه درقالب نقشه‌هاي شكسته و هندسي متصور مي‌شود. در ورني‌هاي شهري، به ندرت از نقوش گردانكه شامل اسليمي و ختايي است، نيز استفاده مي‌شود. به سبب شيوه بافت ورني، ايجادنقوش گردان بسيار دشوار است و اين نقوش در ورني‌ها بسيار نادر بافته مي‌شود.

اغلب نقش‌ها عبارتند از :

گرگ، سگ، شترمرغ، مرغ، خروس، نقوش گل، طاووس، آهو، روباه، قطارشتر، که نقش قطار مربوط به حاشيه فرش‌ها است.

خريد و فروش توليدات زنان عشاير، به هنگام کوچ آنان در بخش‌ها و شهرهاي مسير کوچ ايلات به‌خصوص شهرهاي اهر، مشکين شهر، کليبر و اردبيل انجام مي‌گيرد.

انواع نقوش ورني‏ها در نقاط مختلف عباتند از :

نقش اولي قشلاق (oli qeŝlâq): اولي قشلاق، نام روستايي از دهستان مولان و بخش مركزي كليبر. اين نقشه به قيناق (qinaq) (چنگ، چنگه يا پنجه حيوانات) معروف است.

جعبه نقشه (jaba naqŝa) (نقش جعبه): به نقشه ميسي (misi) (مسي) نيز معروفيت دارد. به‌آن خاطر كه، متن ورني به رنگ مس مي‌باشد. در دهستان بسطاملو و قشلاق قلي بيگلو بيش‌تر بافت مي‌شود.

نقشه خانه – خانه (xâne-xâne) يا «خانا – خانا»: اين نقشه مربع – مربع و در داخل هر مربع يك گلدان با گل‌هايش است و به نقشه گلدان نيز مشهور است.

قش قفقاز: نقشه‏اي است كه، گويند از قفقاز آورده شده است. و بيش‌تر در قشلاق قلي‏بيگلو بافته مي‌شود.

نقشه ديگر ورني قاييق ترسه (qâyiqtarsa) (قايق وارونه) يا ميرواري‏بافت (mirvâribaft) (بافت مرواريد) و يا كله قوچي (kalla qoĉi) (كله قوچي) است، كه بيش‌تر عشاير «خانباغي» اين نقشه را مي‏بافند.

نقشه ديگر آيناقيچي (âynâ qeyĉi) (قيچي – آينه) نام دارد، كه اهالي قلي بيگلو بيش‌تر با اين نقشه آشنا هستند.

نقشه افشار: برگرفته از نقشه فرش‌هاي با نقش افشار است.

گول (gol) (استخر يا بركه): نقشه‌اي است مستطيل شكل، كه معمولا هر ورني سه يا چهار بركه (گول) تكراري دارد.

قرجه نقشي (qaraja naqŝi): نقشه‏اي است، كه از روستاي «قرجه» به ساير روستاها رفته و به آن نام معروف گشته است.

علاوه بر اين‌ها، تصوير انواع حيوانات (شتر، اردك، روباه، عقاب، بوقلمون، طاووس) نيز در بافته‌هاي ورني يافت مي‌شود.

همچنين لازم به تذكر است كه نقوش منحصر به فرد ورني، بعضا از نام روستايي كه آن نقش در آن بافته شده است نيز نام‌گذاري مي‌شود، كه در نقش‌هاي فرش آورده شده است.

دار ورني چهارچوبي مربع شكل است، كه تنها اختصاص به ورني نداشته و براي قاليبافي هم استفاده مي‌شود و شامل اجزا سردار، زيردار، چپ رو، راست رو، ستون‌هاي وسط،كوجو، چوب هاف، نيمكت يا تخته بند و گوه (براي دارهاي چوبي) مي‌باشد.
طول دارورني (درازاي چپ رو و راست رو) مساوي است با نصف طول ورني + 30 سانتي‌متر و عرض آن(طول سردار و زيردار) برابر است با عرض ورني + 20 سانتي‌متر، دار ورني به دو صورتافقي و عمودي است كه دار افقي معمولا در عشاير كوچ رو (به دليل ارتفاع كم چادرهايعشايري) و دار عمودي معمولا در ورني‌هاي شهري استفاده مي‌شود. براي ورني‌بافي خامه‌ها كلاف نمي‌شود و به اندازه 40 سانتي‌متر بريده شده به صورت بسته‌هايي كه به آنآسما (آويزان) مي‌گويند، در بالاي دار آويزان مي‌شود.

ابزار و وسايل مورد نياز به شرح زير مي‌باشد:

هانا (hânâ): همان دار قالي است به صورت افقي عبارت است از چهارچوب فلزي كه در سابق از چوب مي‏ساختند.

دفه (dafa): از نظر ظاهري شبيه شانه فلزي است كه براي كوبيدن پودها در يكديگر استفاده مي‌شود.

قيچي: براي بريدن تارها بعد از اتمام كار.

چاقو: براي بريدن نخ‌هاي پشمي در هنگام كار.

كوجي (koji): چوبي به صورت عمودي در لابه‌لاي تارها قرار مي‌گيرد و براي جابه‌جا كردن نخ‌هاي تار از يكديگر استفاده دارد.

دال آغاجي: تكه چوب باريكي است، كه نخ‌ها را بر روي آن مي‏چيند تا تارها شل نشود.

ديگر ابزار مورد نياز عباتند از : سيخ ، كارد ياقيچي، متر، آچار براي شل و سفت كردن پيج‌هاي متصل به دار، تخته بند يا نيمكت.

بافت ورني در بين اهالي و عشاير اطراف اهر ، دشت مغان، مشکين دشت و عشاير ارسباران متداول است و در سال‌هاي اخير در بازارهاي خارج و داخل کشور، مشتريان زيادي پيدا کرده است و از بعد اقتصادي منتفع مي‌شوند وداراي بافت و طرح خاصي است و جز در استان آذربايجان شرقي در کمتر منطقه اي از ايران يافت مي‌شود .در حال حاضر توليد ورني در سطح‌ جهاني، منحصر به‌ ايران و آن هم تنها در مناطق ذکر شده است.