موزه مجازی میراث معنوی ایران

 

زندگي عشيره‌اي و سنتي و پرورش دام براي تامين معيشت زندگي مردم منطقه ايلام، از دير باز تاكنون موجبات استفاده از پشم و رشد و رونق صنايع دستي مرتبط با آن خصوصا قالي و گليم ساده را فراهم آورده است. خانم بافنده‌اي به نام  "سحر چلانگر" ساكن روستاي زنجيره ( از توابع شهرستان سرابله استان ايلام ) در قسمتي از گليم بافت خود، موفق به اجراي نقشي برجسته، با استفاده از گره قالي مي شود.

 

در گليم  نقش  برجسته ايلام، زمينه بافتبه صورت گليم ساده (صوفي‌بافي )و نقش‌هاي برجسته آن حاصل گره كامل  قالي (گره  تركي )است. در اصل، به دليل كاربرد گرهقالي در اجراي آن‌ها، به صورت برجسته بر سطح گليم به چشم مي‌خورند.

گليم نقش برجسته بيشتر  کاربرد تزييني داشته و طبعا روي ديوار نصب مي‌شود و از اين رو سبکي وزن يک امتياز قابل توجه براي آن به شمار مي‌آيد. در گليم نقش برجسته که طبق نقشه بافته مي‌شود، زيبايي تلفيق هنر گليم بافي با فرش بافي وهماهنگي رنگ و طرح و تقارن نقوش در بافت بر ارزش‌هاي هنري آن مي‌افزايد. در اين نوع بافته ، بايستي تعادل برقرار باشد. بدين معني که، نيمه چپ و نيمه راست آن بايد عينا مثل هم باشد. کيفيت و ثبات رنگ در گليم نقش برجسته نيز اهميت دارد. گليم نقش برجسته با شسته شدن، رنگ پس نمي‌دهد.                          

گره ترکي قالي، دو تار از چله را در بر مي‌گيرد در نتيجه بافت آن درشت‌تر و محکم‌تر مي‌شود. گليم برجسته ايلام به دليل شيوه خاص در بافت اغلب به صورت تزييني به کار مي‌رود.

در يک تعريف کلي، گليم دست‌بافي است كه به عنوان زيرانداز، ديوار چادر عشاير، پرده، رختخواب پيچ، سجاده،  خورجين، جوال، جل اسب، پشتي و سفره مورد استفاده قرار مي‌گيرد.

 استفاده از طرح‌هاي اصيل و بومي و، تراكم  بالادر بافت از امتيازهاي گليم نقش برجسته ايلام نيز مي‌باشد.

مراحل بافت :

چله كشي :                                    

   تعريف چله ( تار) : عبارت است از يک سري نخ‌هاي عمودي که به موازات هم روي سردار و زيردار (يا روي فندک و زير دار) قرار مي‌گيرند و در بيشتر موارد جنس آن از پنبه و در بعضي موارد از ابريشم و پشم است. عمل بافت قالي بر روي چله انجام مي‌شود. تعداد تارهاي چله بر اساس گره‌هاي نقشه مورد نظر مشخص مي‌شود.  

 

روش محاسبه تعداد تارهاي مورد نياز براي چله کشي:

ابتدا خانه‌هاي بزرگ نقشه را مي‌شماريم و در 10 ضرب کرده تا تعداد گره‌ها بدست آيد ،سپس براي بدست آوردن تارها، گره‌ها را در 2 ضرب مي‌کنيم تا تعداد تارهاي مورد نياز به دست آيد.درضمن باتوجه به ابعاد فرش

براي هر طرف 2 الي 6 تا براي شيرازه در نظر گرفته مي‌شود. براي آن‌که چله کشي به طور يک‌نواخت انجام

شود از هر طرف دار کمي فاصله مي‌گذاريم  سپس بر روي سردار يا فندک و زيردار 7 سانتي‌مترعلامت گذاري کرده سپس تعداد تارها را به طور مساوي در اين فاصله‌ها (7 سانتي‌متر) چله کشي مي‌نماييم، لازم به ذکر است،

در چله کشي هرچه ضخامت نخ چله‌ها بيشتر باشد، فرش درشت بافت‌تر و هر چه تار ظريف‌تر باشد، فرش

ريز بافت‌تر مي‌باشد، معمولا در کارگاه‌هاي قالي‌بافي از چله‌هاي 9 تا 16 لا استفاده مي‌شود ، چله کشي به دو روش ترکي و فارسي انجام مي‌شود.

چله کشي ترکي:

اولين مرحله بافت گليم نقش برجسته، چله کشي و استقرار دارها بر روي دار است که تعداد تارها براساس تعداد خانه‌هاي نقشه مورد نظر تعيين مي‌شود. چله کشي توسط دو نفر انجام مي‌شود به اين صورت که دار را در وضعيت افقي روي چهار قطعه چوب مکعب شکل، به ارتفاع تقريبي  25 سانتي‌متر از سطح زمين قرارداده و چله کشي را انجام مي‌دهند. در ابتدا يک رشته طناب که در اصطلاح چله کشي زهوار ناميده مي‌شود. به فاصله 30 سانتي‌متر به موازات زيردار بسته مي‌شود ، سپس سرنخ پنبه‌اي که داراي ظرافت با ضخامت مورد نظر براي تار (چله) بوده و قبلا به صورت گلوله در‌آمده به منتهي اليه سمت راست يا چپ زيردار گره زده ‌مي‌شود. آنگاه گلوله نخ را از پشت رشته طناب( زهوار) و از روي سردار به پشت آن مي‌برند و از زيردار خارج مي‌کنند ، با تکرار اين عمليات و مخصوصا حرکت متناوب نخ چله از پشت و روي رشته طناب : نخ هاي تار به صورت يکي در ميان قرار مي‌گيرند.

چله کشي فارسي:

نوعي چله کشي است که سريع‌تر انجام مي‌شود و در وقت و مصرف چله صرفه جويي مي‌گردد، براي شروع کار ابتدا اندازه دار و نقشه را کنترل مي‌کنيم تا نقشه و در نتيجه فرش بزرگ‌تر از طول تارهاي چله نشود. ابتدا دو نخ زهوار را در فاصله مناسبي به راست رو و چپ رو مي‌بنديم، سپس نخ چله توپک شده را به چوب زيردار وصل مي‌کنيم و از زير زوار پاييني مي‌گذاريم تا به روي زوار بالايي برسد.

نخ چله را به شکل ضرب‌در از روي زوار بالا رد مي‌کنيم سپس همان نخ چله را از زير فندک مي‌گذرانيم، اين عمل چله کشي انتهاي نخ چله را به زيردار وصل مي‌کنيم.

کوجي بستن:

چوب کوجي را در قسمتي که نخ زهوار بالايي قرار گرفته بر روي يک سري کوجي راست رو و چپ رو، محکم مي‌بنديم، سپس يک نخ (نخ نزله) را به دو طرف چوب کوجي وصل مي‌کنيم، سپس يک گلوله نخ را که از جنس نخ چله است، به نخ نزله گره مي‌زنيم و از پشت اولين تار زير رد  کرده و به روي چوب کوجي مي‌آوريم و يک حلقه روي نخ نزله ايجاد مي‌کنيم. اين عمل را تا پايان چله‌ها يکي‌يکي بر روي تارهاي زيري و نخ نزله انجام مي‌دهيم . لازم به توضيح است که، در هنگام کوجي بستن يک تکه چوب کوچک در پشت چوب کوجي قرار دهيم تا عمل پودکشي راحت انجام شود، براي تنظيم نخ و جلوگيري از کجي کناره، بعد از بستن کوجي، چوب‌ها را هم براي زير و رو کردن نخ‌ها جا مي‌اندازيم.

زنجيره بافي:

به منظور ثابت نگه‌داشتن چله و استحکام انتهاي فرش مي‌باشد. براي اين‌کار ابتدا نخ چله را به اولين تار چله کشي شده گره مي‌زنيم و بعد نخ را از پشت تارها تا آخر عبور داده و تارهاي چله کشي شده را دوتا دوتا يا چهارتا چهارتا با قلاب گرفته و به صورت زنجيره مي‌بافيم.

گليم بافي:

1 – به روش سوف: در اين نوع گليم بافي از دو نوع پود ضخيم يا نازک استفاده مي‌کنيم. به اين صورت که ابتدا پود ضخيم را به کمک سيخ از پايين زيگزاگ و از لاي تارها عبور مي‌دهيم و سپس پود نازک را از بالاي زيگزاگ عبور مي‌دهيم .تعداد رج‌هاي فوق از 10 تا 15 رج متفاوت است.

2- گليم بافي به روش کرباس: در اين نوع گليم بافي که مخصوص دارهاي کوجي‌دار مي‌باشد فقط از يک نوع پود ضخيم که هم‌رنگ چله مي‌باشد استفاده مي‌شود، به اين ‌صورت که به بالا بردن چوب هاف از روي چوب کوجي و فشاردادن تارها به وسيله دست نخ پود را از لا تارها رد مي‌کنيم و سپس با پايين آمدن چوب هاف بر روي کوجي پود ضخيم را از لاي تارها رد مي‌کنيم در اين صورت تارها و پودها حالت پيدا مي‌کنند و با کوبيدن شبيه کرباس مي‌شود.

 

گره زدن:                          

عبارت است از : پيچيدن خامه به دور تار به صورتي که اين گره تشکيل يک پرز را در فرش بدهد. روش‌هاي گره زدن عبارتند از فارسي و ترکي.    

گره فارسي: مقداري از خامه مورد ني از را با قراردادن در بين انگشتان شست و اشاره به پشت تار زير ببريم، سپس خامه را ازروي تار رو به پشت آن هدايت مي کنيم و بعد خامه را از بين دو تار بيرون مي‌کشيم که پس از پايين آوردن گره نخ اضافي را به وسيله چاقو کوتاه مي‌کنيم.

گره ترکي: با کمک قلاب اولين تار را به جلو مي‌کشيم و سر خامه را به وسيله انگشت شست و اشاره از پشت تار عبور داده و روي آن هدايت مي‌کنيم، سپس با قلاب، تار بعدي را گرفته و به وسيله آن سر خامه را از بين دو تار به سمت بيرون مي‌کشيم و يک گره ترکي به وجود مي‌آوريم .

 

پودکشي در دارهاي کوجي دار:

ابتدا چوب هاف را از روي کوجي بالا برده تا فاصله زيگزاگ از دم کار زياد و سپس چله‌ها را در فاصله بين کوجي و هاف با دست فشار داده و با دست ديگر پود ضخيم را از لاي تارهاي زير و رو عبور داده و سپس با دفتين مي‌کوبند.

 

در اين روش سيخ را از فاصله بين دم کار و پايين زيگزاگ به آرامي عبور داده و سرپود را به قلاب سر سيخ حلقه کرده و سيخ  را به عقب مي‌کشيم، درنتيجه پود را از بين تار عبور مي‌دهيم و سپس آن را به پايين آورده و با دفتين مي‌کوبيم

روش‌هاي انجام پود کردن:

1 – تخت بافت: در فرش‌هاي تخت بافت از يک پود استفاده مي‌شود احتياج به کوجي دارد و فاصله به اندازه قطر يک تار چله است. 

2- نيم لول بافت: فاصله بين تارهاي چله تقريبا نيم برابر نخ چله است، براي پودکشي از دو پود استفاده مي‌شود و احتياج به کوجي دارد.

3- لول بافت: در اين روش تارها کاملا به هم چسبيده مي‌باشد و براي پودکشي از دو پود استفاده مي‌شود ، که در اين بافت احتياج به چوب کوجي نيست.

پرداخت اوليه (پيش کشي کردن) :

اين عمل که پس از پودگذاري انجام مي‌شود،عبارت است از کشيدن پرزها به سمت جلو است تا بخش اضافي پرزها براي چيدن مشخص شود با اين عمل گره محکم‌تر مي‌شود و نقش و نگاره‌ها جلوه بيشتري مي‌کند و قسمت انتهاي گره‌ها در پشت فرش صاف و يکنواخت مي‌شود.

 

شيرازه بافي:

در هنگام چله کشي اضافه بر تعداد گره‌هاي نقشه 2 الي 6  تار در نظر گرفته مي‌شود و بعد از بافت هر رج  3 الي 5  نخ رنگي را که معمولا به رنگ کناره فرش مي‌باشد و دور اين تارها مي‌پيچانيم که اين مجموعه شيرازه فرش را تشکيل مي‌دهد .

انواع شيرازه:     

شيرازه بافي متصل: در اين روش شيرازه‌بافي در هنگام بافت پيچيده مي‌شود. معمولا در کارگاه‌هاي قالي بافي بيشتر از شيرازه بافي به شکل متصل استفاده مي‌شود.  

شيرازه بافي منفصل: در اين روش شيرازه بافي را پس از اتمام کار بافت فرش انجام مي‌دهند و به فرش وصل مي‌کنند.

پايين کشي:

عملي است که در حين بافت فرش انجام مي‌گيرد و نياز به مهارت زيادي دارد، در اين روش چله‌ها به روش خاصي پايين کشيده مي‌شود، ابتدا چله‌ها را به وسيله پيچ‌ها در دار فلزي يا گوه‌ها دارهاي چوبي شل مي‌کنيم، سپس قالي بافته شده را به صورتي که نظم چله‌ها به هم نخورد به وسليه مهار و به سمت پايين مي‌کشيم، که باعث مي‌شود چله‌ها از پشت دار به روي دار منتقل مي‌شود. مرحله تراز نمودن چله‌ها و فرش را انجام مي‌دهيم، به نحوي که فاصله دم کار تا زير دار حدود 10 سانتي‌متر باشد.

سپس عرض چله‌ها روي سردار را، يک بار ديگر کنترل مي‌کنيم تا از پخش صحيح چله‌ها اطمينان حاصل کنيم، پس از انجام مراحل فوق شروع به سقت کردن چله به وسيله پيچ‌ها يا ( گوه‌ها ) مي‌کنيم.       

 نقش ورنگ:

 طرح‌هاي گليم برجسته اغلب ذهني باف هستند همچنين از نقش‌ها و طرح‌هايي كه با فرهنگ و باورهاي منطقه عجين بوده مانند طرح‌هاي گلداني، نقش‌هاي لچک ترنج، گل فرنگ، و هندسي، شكارگاهي، پرسپوليس، آيه‌اي، قوبا استفاده مي‌شود.

ابزارها و لوازم مورد نياز:

انواع دار:

1-دار افقي (دار زميني يا دار خوابيده)   

2_ دار عمودي

  دار افقي: ساده‌ترين و قديمي‌ترين  دستگاه قالي بافي است که  به راحتي نصب مي‌شود و بيشتر در ايلات

و عشاير مورد استفاده قرار مي‌گيرد.،

دار عمودي: اين دار به صورت عمودي نصب مي‌شود و به چهار نوع تقسيم مي‌شود.  

اجزا اصلي دار عبارتند از سر دار، زير دار و راست روها كه در دو طرف راست و چپ دار قرار مي‌گيرد.

دار مورد استفاده  در بافت گليم برجسته ايلام دار عمودي و  شبيه دار تبريزاست، به صورتي كه تير پاييني  (زيردار) و درموارد هم  تير بالايي (سردار) قابليت حركتدارند و به وسيله پيچ ومهره تنظيممي‌شوند.

قلاب: اين وسليه از دسته، تيغه و قلاب تشکيل شده است. از قلاب، براي گرفتن تارها و از تيغه، براي بريدن پرزها استفاده مي‌شود. از نکات مهم اين است که قلاب را بايد موازي چله‌ها نگاه داشت تا تيغه آن با چله‌ها تماس نداشته باشد و آن‌ها را پاره نکند.

 

قيچي: وسيله‌اي است فلزي که از دو قسمت دسته‌ها وتيغه‌ها تشکيل شده است و از آن براي چيدن اضافي سرريشه‌ها استفاده مي‌شود واستفاده از آن نياز به مهارت فراوان دارد، چون هرگونه بي دقتي در استفاده از آن باعث خراب شدن فرش مي‌شود، همان قيچي خياطي است که تيغه‌اي به قطر ارتفاع پرزها در يکي از لبه‌هاي آن لحيم مي‌شود.

 

مواداوليه:

 1_الياف طبيعي (پشم، پنبه، ابريشم(

 مواد اوليه اين نوع گليم، نخ پشمي ونخ پنبه‌اي است كه از نخ پنبه‌اي براي تار (چله ) و از نخپشمي براي گره و پود استفاده مي‌شود.

2_الياف مصنوعي :             

نخ‌هايي هستند که در کارخانه‌ها به طريق مصنوعي، به وسيله مواد شيميايي ساخته مي‌شود و در بافت قالي‌هاي ماشيني استفاده مي‌شوند.

   مراحل رنگرزي:

1_ابتدا پودر رنگزا به آب جوش اضافه مي‌شود.

2_در مرحله بعد براي رسيدن به رنگ‌هاي مورد نظر پودرهاي رنگي را با هم تركيب كرده و هم مي‌زنند.

3_سپس كلاف‌هاي پشمي را در محلول رنگي وارد مي‌كنند.

4_پس از مدتي كه كلاف‌ها درون ظرف باقي ماند، كلاف‌هاي پشمي را از ديگ‌هاي رنگرزي بيرون مي‌آورند.

 5_پس از شستشوي نهايي كلاف‌هاي پشمي رنگرزي شده را جهت خشک شدن آويزان مي‌كنند.

  به دليل حاصل خيز بودن منطقه از نظر دامپروري و كشاورزي وبه دليل بافت عشايري منطقه، مواد اوليه براي دستبافت‌ها از جمله گليم‌بافي در خود منطقه تهيه مي‌شود. که از نظر اقتصادي حايز اهميت است.

ازعواملي كه در ارتباط با بقاي بافت گليم نقش برجستهمي‌توان شمرد، نوع معيشت مردم است چرا كه براي بيشتر زنان بافت گليم ودريافت دستمزد آن علاوه بر كمک به گذران زندگي، در ايجاد خودباوري نيز موثراست......

در حال حاضر در ايلام، بافندگان بسياري به بافت گليم نقش برجسته مشغول هستند. به همين دليل اين صنايع براي گسترش غناي فرهنگي منطقه و جذب گردش‌گر و در نتيجه رونق اجتماعي و اقتصادي استان ايلام، نقش قابل توجهي دارد.