موزه مجازی میراث معنوی ایران

از قدمت قالي‌بافي در استان كردستان، اطلاع دقيقي در دست نيست. اما به اعتبار قالي اصيل و عشايري آن مي‌توان قدمت فرش‌بافي در كردستان را در سده‌هاي طولاني دانست. بر اساس مطلاعات انجام شده، مراكز شمالي استان كردستان، داراي سوابق طولاني‌تري در قالي‌بافي هستند كه مضمون برخي از نقوش آن‌ها، ( نقوش باغي و گلستان) تاريخي بيش از هزار سال را براي آن رقم مي‌زند.

در كتاب تحفه ناصري نوشته ميرزا شكرالله سنندجي، به وجود قاليچه‌هاي نفيس و با ارزش كه به سفارش امرا و روساي ايلات و عشاير و به قصد هديه و پيش‌كش به مقامات، و به ندرت براي وقف به مساجد و اماكن متبركه اشاره شده است.

وجود نمونه‌هاي جالبي از عصر قاجار كه در موزه فرش ايران نگه داري مي‌شود، از حضور قدرتمند قالي‌بافي در سنندج و بيجار حكايت مي‌كند.

قالي‌بافي كردستان پيوند عميقي با زندگي كردان دارد. زمخت و خشن بودن بافته‌ها، به دليل كاربرد پشم خشن كردي، و طرح‌هاي شكسته و داراي زواياي شكسته، يادآور مسيرهاي صعب العبور منطقه كوهستاني پرپيچ وخم كردستان و روحيات مردمي است، كه در اين مسيرها كوچ مي‌كنند يا زندگي مي‌كنند.

در فرش‌هاي آن‌ها اشكال، وجوه نمادين دارند و گوياي واقعيات پيرامون طي ادوار متمادي و كسب مهارت در اين هنر بوده است. نقوش عمدتا ريشه در باورهاي كردها دارد و ارتباط عميقي با كار، ازدواج، امور روزمره، دعا و تعويذ و مرگ در فرهنگ كردي دارد. 

قالي کردستان به عنوان يکي از معروف‌ترين قالي‌هاي ايراني به سه سبک: بافت سنه، بافت بيجار(گروس) و بافت عشايري موجود است.

نخ به کار رفته در قالي‌هاي کردستان، پشم دست ريس محلي است که در تار و پود و پرز به کار رفته است که به تدريج و به مرور زمان، تار و پود پنبه‌اي شده است. در کردستان تمام شيوه‌هاي تخت، نيم لول و تمام لول ( درقالي‌هاي بيجار) مورد استفاده قرار مي‌گيرد.

قالي‌هاي سنه باف با مرکزيت سنندج، توسط گره متقارن (در قديم با گره‌اي موسوم به گره سنه که نوعي شبيه به گره نامتقارن است) با رجشمار 15 تا 35 رج بافته شده و از نوع قالي‌هاي درشت‌باف محسوب مي‌شود.

قالي اصيل سنه، از نوع تک پود ضخيم بوده و شيوه بافت آن به صورت نيم لول بوده است. شيرازه‌بافي به صورت همزمان انجام شده و پرداخت و روگيري هنگام بافت توسط قالي‌باف پس از هر رج انجام مي‌گيرد. به منظور نمايان ساختن هر بيشتر نقوش، پرزها به صورت كوتاه قيچي مي‌شود. اين قالي‌ها غالبا در اندازه‌هاي سجاده‌اي و "زرع ونيم" بافته مي‌شوند. رايج‌ترين طرح‌ها و نقوش قالي سنه عبارتند از: ترنجي، كلاه فرنگ، جقه چاركي، جقه هشت پر، جقه چهار پر، گل وكيلي، بيد مجنون، گل ميرزاعلي ، گل وبلبل ، دسته گلي و ماهي درهم. رنگ‌هاي مسلط آن را آبي، قرمز، سبز، قهوه‌اي و شيري تشكيل مي‌دهد.

قالي‌هاي بافت بيجار، داراي بافتي فشرده و ضخيم بوده و به شيوه لول‌باف بافته مي‌شوند؛ از همين رو اين قالي‌ها داراي‌ استحكام زياد و سنگين هستند. رج‌شمار آن‌ها امروزه بين 30 تا 35 است اما در نمونه‌هاي قديمي از رج‌شمار 15 ، 20 و در معدود قاليچه‌هاي نفيس و سفارش‌ كه كاربرد ابريشم نيز در آن‌ها مشحود است، رج‌شمار بيش از 40 نيز ديده شده است. امروزه قالي‌هاي بيجار، از نوع دو پود است اما سفتي و سختي قالي‌هاي قديم بيجار كه نام قالي‌هاي آهني را براي آنها معروف كرده است، به دليل سه پوده بودن آن‌ها بوده كه تا سه دهه پيش نيز رواج داشته است، ( پود اول و سوم ضخيم و پود مياني نازك بوده)  كه امروزه اين شيوه ديگر رواج ندارد. همچنين استفاده از تک پود ضخيم نيز از سبك‌هاي فراموش شده محلي بيجار است. طرح قالي‌هاي بيجار، همانند سنه است با اين تفاوت كه در بيجار نقشه‌هاي لچک‌ترنج هراتي و شاه‌عباسي، انواع گل فرنگ و گل سرخي نيز بافته مي‌شود. نقوش سمن برخانم و اسليمي دهان اژدري نيز، از نقوش قديمي قالي بيجار هستند. مهمترين رنگ‌هاي به كار رفته در قالي‌هاي يبجار عبارتند از: سرمه‌اي، لاك، قرمزروشن و سفيد. اندازه‌هاي قالي بيجار در گذشته دو زرعي و پرده‌اي بوده و اكنون در اندازه‌هاي 6 و 9 متري بافته مي‌شوند.

قالي‌هاي عشايري‌باف كردستان غالبا توسط قالي‌بافان كليايي ساكن سنقربافته مي‌شود. اين قالي‌ها وي‍ژگي‌هاي خاصي دارند كه از جمله آن‌ها مي‌توان به استفاده از پشم شتر در بافت آن‌ها اشاره كرد. داراي بافتي ضمخت و خشن هستند و در ابعاد كوچك بافته مي‌شوند. استفاده از رنگ‌هاي قرمز، زرد مايل به سبز و قهوه‌اي دراين بافته‌ها رواج بسياري دارد. تار و پود آن‌ها اغلب از پشم است. پرز قالي‌ها را بلند قيچي مي‌كنند به نحوي كه به اين قاليچه‌ها، ظاهري گوشتي و انبوه مي‌دهد. گره مورد استفاده در آن‌ها معمولا  گره متقارن است.

ابزارهاي مورد استفاده عبارتند: از دار ( در مناطق شهري عمودي و از نوع ثابت و در مناطق روستايي و عشايري از افقي است)، قلاب، دفتين، قيچي، برفاكي و كوجي است.

لازم به ذكر است كه در گذشته، در اين منطقه دار از نوع چوبي بوده كه نوع عمودي آن، در زمين ثابت مي‌شده است و بافنده در حين بافت در مقابل آن بالا مي‌رفته است اما امروزه بيشتر از نوع فلزي و گردان آن استفاده مي‌شود.

قالي‌هاي شمال كردستان، متاثر از آذربايجان و زنجان و قالي‌هاي جنوب كردستان متاثر از همدان و كرمانشاه است كه اين تاثير پذيري در حوزه طرح ونقش بيش‌تر است.