موزه مجازی میراث معنوی ایران

سابقه تاريخي هنر قلم‌زني، به سيت‌ها و سكاها باز م‌ی‌گردد كه حدود 5000 تا  7000 سال پيش در جنوب روسيه و شمال ايران زندگي مي‌كردند. آن‌ها نژاد آريايي بودند. اين قوم در هنر قلم‌زني به بالاترين سطح و درجه پيشرفت و ابداع رسيده بودند. از ديگر نمونه‌هاي تاريخي قلم‌زني، بايد به برنز لرستان اشاره كرد كه متعلق به 3000 سال پيش است كه از لحاظ كيفيت رقيب جدي براي سيت‌ها محسوب مي‌شود. بعد از اين دو طايفه، به هخامنشيان و ساسانيان مي‌رسيم كه تكنيک كار ايشان مانند سيت‌ها است. آثار قلم‌زني دوره هخامنشيان، دوره شكوفايي در زمينه ريخته گري و چكش‌كاري و سواركردن فلز روي فلز ديگر مي‌باشد. در اين روره آبكاري فلزات نيز رواج يافته است.در دوره سلوكيان، ضرب سكه از نظر كيفيفت متكامل شده آثار فلزي و قلم‌زني با اقتدار سلوكيان و نفوذ طرح‌هاي يوناني به هنر ايراني بوده. ولي در اواخر عصر اشكاني، اين نفوذ از بين رفت در دوره اشكانيان آثار زيادي به دست نيامده و آثار قلم‌زني شده بيش‌تر به هنر دوره هخامنشي نزديک است و در طراحي آثار قلم‌زني تغييرات جزيي در نقش و شكل آن‌ها ديده مي‌شود. در طراحي گلبرگ‌ها، گل‌هاي لوتوس باريک‌تر و نوک‌تيزتر شده. در دوره ساسانيان، ساخت ظروف از فلزات گران‌بها رونق و رواج فوق العاده‌اي يافت و استادكاران با چنان هنرنمايي بر روي اين‌گونه ظروف مي‌پرداختند كه از نمونه آثار و شاه‌كارهاي قلم‌زني اين دوره، ظرف طلاي بسيار زيبا كه معروف به جام خسرو مي‌باشد.شيوه قلم‌زني اين دوره به تقليد از دوره‌هاي قبل بوده و آثار به صورت برجسته كار مي‌شده و در طراحي آثار صحنه‌هاي زندگي بزمي و رزمي را قلم‌زني كرده‌اند.

دوره ي سلجوقي(عصر فلزكاري و قلم‌زني دوره اسلامي) :در دوره سلجوقي هنر قلم‌زني، به صورت تخت بوده و برجسته و فروبري در كار وجود ندارد. شيوه قلم‌زني به صورت خراش و حكاكي مي‌باشد و از طرح‌هاي به هم فشرده و متراكم و خطوط كوفي استفاده مي‌گرديده. در اين دوره هنر مشبک‌كاري به اوج رسيده و از هنر ترصيع‌كاري و تركيب فلزات، بيش‌تر روي آثار استفاده گرديده و از فلز مفرغ، برنج و سفيد روي استفاده شده است. در دوره مغول و تيموريان با استفاده از شيوه قلم‌زني سلجوقيان آثار، حكاکي و خراش‌نگار مي‌گرديده و آثار بسيار ظريفي در اين دوره وجود دارند. در دوره صفويه، قلم‌زني وارد مرحله جديد شده. يه اين معني كه از طرح‌هاي مينياتور بهره زياد گرفته و هنر قلم‌زني به اوج خود مي‌رسد و با استفاده از تكنيک‌هاي گذشتگان در تكامل خود با استفاده از صنعت ترصيع اشيا و طلا كوبي فولاد و ساخت اشيا بسيار ظريف و استفاده از طرح‌هاي مذهبي و آيات قراني مي‌باشد. در شيوه قلم‌زني با ابداع آجيدن قلم‌هاي بدون آج قبلي، انقلابي در شيوه قلم‌زني آثار شد. در دوره قاجار، آثار قلم‌زني هم براي اماكن متبركه، مقابر و زيارتگاه‌ها تهيه شده كه داراي ارزش مي‌باشد و در شيوه قلم‌زني به تقليد از ادوار مختلف گذشته مي‌باشد كه هنر جنده كاري يکي از شيوه‌هاي رايج در اين دوره و دوره بعدي است. در دوره معاصر، قلم‌زني در شهر اصفهان رايج مي‌باشد و بعضا در شهرهاي كرمانشاه، شيراز و ديگر شهرها نيز هنرمندان به تقليد از گذشتگان آثار زيبايي را توليد و عرضه مي‌نمايند.

قلم‌زني هنر تزيينات آثار فلزي مي‌باشد كه از ديرباز در ايران رايج بوده و از 7000سال پيش ايرانيان با ساخت اشيا مسي و شيوه استفاده از آن‌ها آشنا بوده‌اند و آثار خود را قلم‌زني مي‌نمودند. دليل اين ادعا اشيايي‌ست كه مربوط به هزاران سال پيش مي‌باشد. پايداري فلز در شرايط مختلف باعث حفظ مدارک و پيشينه قلم‌زني شده است. قلم‌زني در ايران داراي شيوه‌هاي مختلف مي‌باشد كه :

1-ريزه قلم‌زني 2- برجسته‌كاري (جنده كاري) 3- مشبک كاري.

در قلم‌زني به‌صورت ريزه قلم‌زني از ابزار آجدار استفاده شده و اصولا از طرح‌هاي گل و مرغ، اسليمي ختايي، صورت (مينياتور) استفاده شده و هنرمند قلم‌زن به‌صورت كامل با تسلط بر طراحي آثار در شيوه كار قلم‌زني، آثار را قلم‌زني نموده كه در اين شيوه طرح به‌صورت نيم برجسته مي‌باشد كه با فروبري زمينه فلز طرح نمايان شده و آثار بسيار زيبايي ساخته و قلم‌زني مي‌گردد.

2-در قلم‌زني به‌صورت برجسته‌كاري، از قلم‌هاي بدون آج استفاده و اصولا طرح از پشت اثر ‌صورت برجسته با ضربات سنگين چكش قلمزني شده و سپس روي اثر با تزيينات قلم‌زني كامل مي‌گردد.

در شيوه جنده‌كاري كه همان برجسته‌كاري مي‌باشد، اثر از نظر اندازه بزرگ‌تر بوده و طرح‌هاي درشت‌تري طراحي مي‌گردد، كه بعضا در برجسته‌كاري اثر، از پتک جهت برجسته كردن قسمت‌هاي مختلف استفاده مي‌نمايند و سپس با استفاده از قلم‌هاي برجسته‌كاري، اثر روسازي مي‌گردد.در قلم‌زني به‌صورت مشبک‌كاري، در اين شيوه زمينه اثر بريده مي‌شود و توسط قلم‌هاي تيز و مخصوص تا نور از قسمت‌هاي بريده شده به خارج انتقال پيدا كند.در طراحي آثار مشبک، بايد به اتصالات طرح توجه نمود زيرا نور در قسمت‌هاي مختلف بدنه طرح به‌صورت يكسان بايد نمايان گردد و اصولا در گذشته از قنديل‌هاي مشبک شده در روشنايي استفاده مي‌كردند.

در شيوه‌هاي قلم‌زني قابل ذكر مي‌باشد كه در موقعيت‌هاي مختلف جغرافيايي و فرهنگي سبک‌ها و روش‌هاي مختلفي را در قلم‌زنب اشيا استفاده مي‌نمودند.در شهر شيراز با استفاده از قلم‌هاي بدون آج آثار نقره و بعضا مس را قلم‌زني مي‌نمايند و از طرح‌هاي متداول كه مربوط به دوره هخامنشيان است، بيش‌تر استفاده مي‌نمايند. در شهر كرمانشاه از قلم‌هاي آج‌دار و بدون آج هم‌زمان در قلم‌زني آثار استفاده مي‌نمايند، كه در حال حاضر قلم‌زني به شيوه گذشته از بين رفته است و قلم‌زنان معاصر از شيوه‌هاي قلم‌زني اصفهان بيش‌تر استفاده مي‌نمايند.

در شهر اصفهان شيوه قلم‌زني به‌صورت ريزه قلم‌زني با قلم‌هاي آج‌دار مي‌باشد، كه از زمان صفويه رايج گرديده و در حال حاضز نيز رايج است.

در قلم‌زني ساخت اشيا را، دوات‌گري و زرگري مي‌نامند.

دوات‌گري :ساخت ظروف يكپارچه است كه از فلز نقره، مس، برنج و طلا مي‌باشد. براي دوات‌گري از سندان‌هاي مخصوص و چكش‌هاي مختلف استفاده مي‌گردد.

زرگري: ساخت اشيا فلزي كه به‌صورت جعبه، قلمدان و ... مي‌باشد، كه نياز به جوش‌كاري و برش فلز مي‌باشد كه جنس فلز از طلا، نقره، مس و برنج است.

ابزار قلم‌زني: قلم‌هاي آج‌دار و بدون آج است. انواع چكش، انبردست، پرگار، قيچي آهن‌بر، هسوم، استنبلي، اجاق‌گاز، قير، گچ، سرپيک، تيزآب، فرچه، خاک اره و ... مي‌باشد.

هنر قلم‌زني در مراسم آييني ايران جايگاه ويژه داشته و اصولا در ساخت ضريح‌هاي اماكن مقدسه، از هنر قلم‌زني به‌صورت جنده‌كاري و بسيار زيبا و دقيق استفاده مي‌نمايد و در گذشته نيز در مراسم آييني، از ظروف شاخي شكل كه به شكل سرحيوانات بوده و ريتون مي‌ناميدند، استفاده مي‌كردند و معتقد بودند كه با نوشيدن آب از ظرف مورد نظر، قدرت حيوان به انسان منتقل مي‌گردد.