موزه مجازی میراث معنوی ایران

سند کاملا دقیق برای شروع و پیدایش این هنر در دوره خاص یا آغاز آن با هنرمند خاص وجود ندارد. شاید بتوان این نقش مایه‌ها و المان‌ها را به دوران مانی نسبت داد.

تشعیر از کلمه « تَشَعَر » به معنای مو می‌باشد که یا به موی انسان یا موی حیوان اطلاق می‌شود. در واقع در هنر نگارگری به آن دسته از نقاشی‌هایی گفته می‌شود، که با حرکات ماهرانه قلم‌مو توسط هنرمند، نقشی ایجاد شده که دارای تندی و کندی‌های متناسب بوده و با خیال پردازی‌های هنرمند اشکال زیبایی را خلق می‌کند.

در تشعیر معمولا از گل و بوته، برگ و درخت، کوه، ابر، صخره‌ها، سنگ‌ها و پرندگان و حیواناتی چون: اسب، خرس، شتر مرغ، گرگ، آهو، ببر، شیر، خرگوش و ... همچنین حیوانات افسانه‌ای چون اژدها و سیمرغ استفاده می‌شود. اگر در این نوع طراحی حیوان یا پرنده‌ای در حال نزاع و درگیری نشان داده شود به این نوع طراحی « گرفت و گیر » گویند.

شیوه اجرای طراحی‌های تشعیر نیز چند گونه می‌باشد:

*  گاهی اوقات به‌صورت سیاه قلم با کمی رنگ مایه و به‌صورت پرداز در تیرگی‌ها و سایه‌ها کار می‌شود که نمونه‌های بدیع این کار در موزه رضا عباسی تهران، اثر استاد کمال الدین بهزاد می‌باشد که صحنه تعقیب و گریز شترمرغ و شیر را نشان می‌دهد . این کار با طلا و بر زمینه کاغذ آبی رنگ رسم شده‌است .

* نمونه دیگر از تشعیرهای با ارزش مربوط به استاد محمد سیاه قلم می‌باشد، که معمولا تک رنگ (جسمی ـ روحی) می‌باشد. در این شیوه اجرا، رنگ جسمی را به‌صورت لک و بسیار کم رنگ بر روی طرح گذاشته، سپس با رنگ روحی اطراف طرح را قلمگیری کرده و از تندی و کندی قلم مو برای افزایش حجم استفاده می‌کنند و یا برای حجم دادن بهتر از نقطه پرداز استفاده میکنند.

اما در گذشته هنرشناسان، شیوه‌های رسم تشعیر را به دو گونه تقسیم بندی کردند. شیوه الوان و شیوه مطلا. گاهی اوقات در اجرای طرح تشعیر داخل طرح را رنگ کم مایه می‌زنند و بعد اطراف آن را قلمگیری طلایی می‌کنند. این نوع طراحی تشعیر را « انگ » می‌نامند .این عمل را می‌توان برعکس هم انجام داد ( که از صنعت عکس در نقاشی استفاده می‌شود.)

اصطلاحاتی که در این هنر وجود دارد :

تندی: نازکی خط.

کندی: ضخامت خط.

داغی: لکه‌هایی که در انتهای خطوط گذاشته می‌شود.

گرفت و گیر: جنگ دو حیوان با یکدیگر.

نمونه‌های ممتاز این نوع هنر که در جهان بی نظیر است، در قطعات مرقع گلشن می‌باشد . از این نوعِ طراحی از سفال‌های لعابدار، پارچه، فرش، جلد کتاب و قلمدان استفاده می‌شده‌است . اما بدیع‌ترین نوع اجرای تشعیر در مرقعات به چشم می‌خورد.

بعد از مرقعات، جلدهای ضربی و لاکی روغنی نمونه‌های زیبای هنر تشعیر را دارند، که در کتاب گلستان هنر اثر مولانا میرک اصفهانی به چند نمونه از این نوع جلدها اشاره کرده با این مضمون :

« ... استاد قوام الدین مجلّد تبریزی در صحافی و هنرهای جلد سازی بغایت اشتهار داشت و صمیمیت شهرت او به هرات رسیده بود. بایسنقر میرزا او را از تبریز به هرات آورده و در کتابخانه گماشت و مورد توجه ساخت. وی در صحافی انواع هنرنمایی می‌فرمود، از جمله معرق را که تا آن عهد نبود ابداع کرد، معرق‌سازی نخست به اصطلاح آن روز منبت در جلد خوانده می‌شد و آنگاه در انکارا استادان هنرها ظاهر ساختند. تا آن‌که در زمان شاه طهماسب به کمال رسید و روی جلد را ضربی طلاپوش کرده و پشت آن را معرق می‌ساختند. مولانا میرک اصفهانی در آن کار تجددی ظاهر ساخت و روی جلد را به‌جای ضربی یا ضربی طلاپوش، که دارای انواع نقوش اسلیمی، ختایی و یا تشعیر برجسته بود، بوم مشکی کرده تشعیر می‌ساخت. تشعیر روغنی روی جلدهای کار میرک شامل گل و بوته، درخت، باغ و صحرا، جانورسازی چون سیمرغ و اژدها در حال گرفت و گیر، آهو در حال گریز و پرندگان زیبا در هوا بود، این طرز کار را شیوه آقا میرکی   می‌گفتند و بسیار مستحسن و زیبا جلوه می‌نمود . متاسفانه اواخر عهد صفویه شیوه آقامیرکی متروک گردید...».

نگارنده در جای دیگر از تشعیر به جانورسازی اشاره کرده و در بیان شیوه اجرای آن این شعر را بیان کرد.

کنـی گـار جـانـور سـازی اراده                    زگلگون تـصرّف شـو پیاده

بیک سو از طریق بیش و کم باش                 براه پیروی ثابت قدم باش

زراه و رسـم استادان مـکش پـای                  بـه آییـن تـتبع راه پیـمای

مران صاحب روش از صد یکی را                  بـجو آئیـن آقـا مـیرکی را

مـبادا ای دُر دریـای حـیـرت                  نـدانـی جـانور سـازی زصورت

بـگویـم جـانـور سازی کـدامـت                   چه سان وچند و هر یک را چه نامت

یکـی سیمـرغ دیـگر همت از در                  هژبر و گاو و گنج است ای برادر

ولی معلوم این فن برسه قـسمت                   گرفت و گیر چشمش نام و اسمست

شوی چون بر گرفت و گیر راغب                   در ین وادی سه چیزت هست واجب

زسستی جـانورهـا دور بـایـد                   ستـون دست و پـا پـر زور باید

شوی گر از دو جنگی نـقش پـرداز                نـبایـد بـر تـن هـم پنـجه انـداز

مـبادا پـنجـه بـی بیـکار باشد              در آن صورت مـگر نـاچـار بـاشد

مـکرر ساختـن هـم نیست مـرغوب             ولی غـیر مـکرر هـست مـطلوب

مـکرر گـرچـه سـحرآمیز بـاشد             طبـیعت را مـلال انـگیـز بـاشـد

عمده‌ترین وسایلی که در هنر تشعیر به کار می‌رود ،طلا می‌باشد. در برخی از کارها رویت شد، که هنرمند ابتدا حاشیه طرح را طراحی کرده و غیر از نقاط مورد نظر را که طرح حیوان یا پرنده و یا گیاهان می‌باشد را با ماده ای چسبناک به نام انگم می‌پوشاند. بعد به شیوه‌های مختلف افشان می‌کند. مثلا افشان غبار یا افشان موری؛ معمول‌ترین افشان‌ها برای تشعیر، افشان غبار می‌باشد که پس آماده سازی زمینه، پودر طلا را به روی صفحه می‌پاشند و پس از انجام مرحله افشان شروع به ساخت و ساز و قلمگیری حیوانات و مناظر می‌نمایند. برای زیبا تر جلوه دادن هنر تشعیر، این مهارت هنرمند است که از تندی و کندی قلم برای خلق سایه‌ها و دوری و نزدیکی جزییات استفاده کند.

تشعیر در مواقعی هم، بر روی بوم‌های تیره کار می‌شود. بدین صورت که، ابتدا زمینه بوم اصلی را با یک رنگ تیره مثل مشکی یا لاجورد یا قرمز شنگرف می‌پوشانند، سپس زمینه را روغن زده و می‌گذارند تا خنک شود. پس از آن طرح تشعیر را بر روی زمینه روغن خورده پیاده می‌کنند و با طلا کل طرح را قلمگیری می‌کنند. در این شیوه اجرا نیز مهارت هنرمند در قلمگیری، ایجاد تندی و کندی حرف اول را می‌زند. پس از اتمام کار کل کار را مجددا چندین بار روغن می‌زنند.

یکی دیگر از شیوه‌های معمول در اجرای تشعیر، که معمولا در حاشیه مینیاتور‌ها می‌آید، به این صورت است که هنرمند قسمت‌هایی از طرح را کاملا خالی می‌گذارد و بقیه را با طلا کار می‌کند، یعنی قسمت‌های طلایی را کاملا ساخت و ساز و قلمگیری می‌کند. مثلا یک طرح پرنده یا حیوان دیگر را کار نمی‌کند. پس از اتمام کار آن قسمت‌های خالی را رنگ گذاشته و با آبرنگ شروع به ساخت و ساز می‌نماید. در پایان کار، پرنده‌های رنگی بر زمینه طلا بسیار درخشان می‌باشند.

از دیگر شیوه‌ها این است که ابتدا جلدهای چرمی را طلا پوش کرده، یعنی یک صفحه ورق طلا بر روی جلد می‌چسبانند. پس از آن قالب‌های برنجی را که طرح بر روی آن‌ها حکاکی شده، را داغ کرده و بر صفحه طلا می‌کوبند و طرح تشعیر به زمینه چرم طلا شده نقش می‌اندازد، که در نوع خود بسیار نفیس می‌باشد.

تشعیر برروی کاسه‌های سفالی هم نقش اندازی شده‌است. در بسیاری از کاسه‌ها و بشقاب‌های سفالی، طرح‌های زیبای گرفت و گیر یا پرندگان، درختان، پرندگان، ماهی و ... تزیین کننده کاسه‌های لعاب حوزه سفالی می‌باشد.

مهم‌ترین ابزار برای خلق این هنر کاغذ، زمینه کار یا بوم کار می‌باشد که لازم است بوم قبل از شروع کار آماده شود. در نقاشی‌های سنتی ایران بوم کار همیشه قبل از اجرا آماده سازی می‌باشد. یعنی کاغذ حتما رنگ می‌شده و آهار مهره می‌خورد، بعد هنرمند شروع به کار کرده. کاغذ معمولا با پوست گردو، زعفران، حنا و ... رنگ می‌شده، سپس بالعاب نشاسته یا کتیرا یا تخم خربزه لعاب می‌خورده. بعد با سنگ عقیق، مهره می‌شده و به‌صورت بومی، صاف، صیقلی و شفاف در می‌آمده‌است. برای طراحی احتیاج به مداد سیاه و کاغذ پوستی هست که در گذشته بر روی پوست دل آهو طرح زده می‌شد و برای انتقال طرح بر روی بوم اصلی نقاط مورد نظر را سوراخ کرده و با گرده زغال طرح را برروی کاغذ منتقل می‌کردند. البته این نوع شیوه انتقال طرح مربوط به مبتدیان این رشته‌ها بوده و استادان فی البداهه شروع به طرح زدن بر روی کاغذ کرده و اجرا را آغاز می‌کردند.

طلای 24 عیار پودر شده و رنگ‌های گیاهی و اندک رنگ‌های جسمی، از دیگر لوازم مورد نیاز برای اجرای کار می‌باشد و اجرای این رنگ‌ها با قلم مویی که از موی حیواناتی چون گربه، سمور، خوک و ... تهیه می‌شده، امکان پذیر بوده.

خط کش برای اندازه‌گیری و ترلینگ هم برای جدول کشی به‌کار می‌رفته‌اند. سریشم چسب مورد نیاز برای تعیین غلظت رنگ و طلا بوده و انگم هم چسب مورد نظر برای صفحه کار می‌باشد.

در نقاشی سنتی ایرانی در اصطلاح رنگ‌های جسمی و رنگ‌های روحی به کار می‌رفته که لازم به توضیح بیش‌تر است.

رنگ‌های جسمی به رنگ‌هایی اطلاق‌می شود، که از مواد معدنی مثل گل اخرا، لاجورد، گل ماشی و ... گرفته می‌شود و تولید رنگ غلیظ جسمی می‌کند. امروزه به‌جای استفاده از رنگ‌های جسمی، از رنگ‌های گواش استفاده می‌شود. رنگ‌های روحی به آن دسته از رنگ‌ها اطلاق می‌شود، که از عصاره گیاهان به‌دست می‌آمده‌است، مثل رنگ زعفران، رنگ پوست گردو، رنگ پوست پیاز و ... امروز به‌جای این نوع رنگ‌ها از رنگ‌های آبرنگ استفاده می‌شود.

 هنر تشعیر به مکان خاصی تعلق ندارد. در ایران معمولا در نقاطی کار می‌شده، که صنعت کاغذ سازی و کتاب آرایی رواج داشته و معمولا این هنر نیز همسو با کتاب آرایی ایران رشد می‌کرده و هرگاه تجمع هنرمندان و تصویرگران کتب بوده، گروهی از هنرمندان نیز به این هنر مشغول بودند.

اسناد و مدارک مربوط به تشعیر، در موزه رضا عباسی تهران، کاخ موزه گلستان تهران، موزه هنرهای اسلامی تهران، کتابخانه و موزه ملک تهران، موزه چهلستون اصفهان، توپ قاپی ترکیه در بخش هنرهای ایرانی نگهداری می‌شود.

طراحی تشعیر بر روی سفال، پارچه، کتاب در کشورهایی چون هندوستان، ترکیه، چین و ژاپن هم بسیار مشاهده شده‌است و بعضی از کشورهای حاشیه شمالی ایران مثل تاجیکستان، ترکمنستان هم نمونه‌هاییهست . اما مورد کتابت بیش‌تر در ترکیه و هندوستان موجود می‌باشد.