موسیقی بخشی‌های خراسان
- Hits: 15149
- دسته: مراسم موردی
موسيقي بخشيهاي خراسان، مانند ساير عناصر فرهنگي منطقه داراي تاريخچه و قدمتي بسيار طولاني است و طي سده‌ها، از استادي به شاگرد و از نسلي به نسل ديگر منتقل شده است. آفريننده مشخص و شناخته شده‌اي ندارد و تمام بخشي‌ها در حفظ، اشاعه و شكل‌گيري اين هنر والا نقش ايفا كرده‌اند. البته اين موسيقي در طي قرون و اعصار هنرمندان ماهرتر و شناخته شده‌تري نيز پيدا كرده كه در شكل‌گيري اين هنر مقدس و والا نقش بيش‌تر و ارزنده‌تري پيدا كرده و نغمه‌هاي موسيقي سختي خود را از طريق راديو، تلويزون، جشنواره‌هاي منطقه‌اي، ملي و كنسرت‌هاي بين‌المللي به گوش مردم ايران و جهان رسانده‌اند.
بخشي‌ها از شاخص‌ترين و معروف‌ترين نوازندگان دوتار خراسان مي‌باشند، كه داستان‌هاي حماسي و عارفانه را درقالب موسيقي محلي به صورت داستان سرايي اجرا مي‌كنند. شغل اصلي آن‌ها كشاورزي است و در بين مردم از احترام وي‍ژه‌اي برخوردارند.
تا حدود نيم قرن پيش، بخشيهاي خراسان در حوزه‌هاي زير فعاليت داشتند: منظومه‌خوان، شاهدخوان، مذهبي‌خوان، درمانگر، مردمي، حكومتي و مجلسي. در حال حاضر از ميان انواع ياد شده فقط بخشيهاي مجلسي (ويژه اجراي موسيقي در مجالس) فعاليت دارند كه در واقع برخي از وظايف بخشيهاي قديم را نيز انجام مي‌دهند.
بخشي بودن به سن و جنس ارتباطي ندارد و فقط رسيده به مرتبت و برخوردار شدن از شرايط اخلاقي و هنر بخشي‌گري براي بخشي بودن شرط است.
وظايف عمده بخشي‌ها عبارتند از:
ـ بخشي منظومه‌خوان:
روايت موسيقايي منظومه‌هاي حماسي، مذهبي، تاريخي و تفزلي گذشته (مثل منظومه‌هاي شاه بهرام، اصلي و كرم، سيف الملوک، بديع الجمال ....)را بر عهده داشتند.
ـ بخشي شاهدخوان:
بخشي‌هايي بوده‌اند كه علاوه بر منظومه خواني بر اساس حوادثي كه در زمان خودشان اتفاق مي‌افتاد، داستاني را به صورت شعر مي‌سرودند و با دو تار اجرا مي‌كردند.
ـ بخشي مذهبي‌خوان:
بخشي‌هايي بوده‌اند كه وصف ائمه را در قالب شعر و موسيقي به عهده داشته‌اند. اين بخشي‌ها اجازه داشته‌اند كه حتي در ماه‌هاي حرام (محرم و صفر) با دوتار و آواز برنامه اجرا كنند.
مذهبي‌خوان شامل حوزه‌هاي زير مي‌شود: مدايح، مناقب، مرثيه، ذكرها، مناجات، چاووشي، توسل‌خواني، نعت خواني، حمد‌خواني كه در قالب موسيقي و زبان بومي اجرا مي‌شده‌اند.
ـ بخشي درمانگر:
بخشي‌هايي بوده‌اند، كه به طب گياهي آشنايي داشته و درمان برخي از بيماري از جمله حصبه و افسردگي‌هاي شديد با موسيقي و شعر درمان مي‌كردند.
ـ بخشي مردمي:
اين بخشي‌ها به درخواست شنوندگان حاضر در مجالس، ترانه‌هاي مورد علاقه آن‌ها را مي‌خواندند و در شادي اين‌گونه محافل و مجالس شركت داشتند.
ـ بخشي حكومتي:
اين بخشي‌ها، ويژه خان‌ها و اميران حكومتي منطقه بودند. هر خان و امير، بخشي مخصوص خود را داشت. بخشيهاي حكومتي اجازه خواندن اشعار حماسي را نداشتند. اجراي ترانه‌هاي بي‌محتوا و مبتذل از ابتكارات اين بخشي‌ها بوده است.
ـ بخشي مجلسي:
در حال حاضر بخشي‌ها برخي از فعاليت‌هاي بخشيهاي گذشته را در محافل و مجالس شادي، انجام مي‌دهند.
بخشيهاي كنوني همراه با آواز خواني و دوتارنوازي، برخي از نقش‌ها و وظايف بخشيهاي گذشته را به صورت زير انجام مي‌دهند:
ـ فقط در مجالس شادي شركت مي‌كنند.
ـ مجلس‌گردان هستند.
ـ شروع كار آن‌ها با خواندن اشعار پندآموز است.
ـ منظومه‌هاي بسياري را در خاطر دارند.
ـ حكمت‌خواني در زمره كارهاي آن‌ها است.
ـ به تعميرات فني و موسيقايي (بستن پرده‌هاي دوتار در جاي ويژه با توجه به كوک‌هاي مختلف ساز) دوتار آشنايي دارند و اين كار جزو فعاليت دايمي آن‌هاست.
روايت عاميانه در تعريف "بخشي" بر اين باور است كه بخشي كسي است، كه خداوند به او بخشش يا موهبتي عطا فرموده و او را فردي استثنايي كرده است. بر طبق همين روايات، بخشي بايد بتواند بخواند، بنوازد، شعر بگويد، داستان بسرايد و ساز خويش را نيز بسازد. بدين ترتيب هر نوازنده دوتار، " بخشي" نيست و جداي تسلط بر ساز، شخص بايد از نظر دانش و شرايط دروني به مرحله‌اي رسيده باشد، كه عنوان بخشي را زيبنده خود سازد.
موسيقي بخشيهاي خراسان و منطقه تركمن صحرا، فقط با ساز دوتار اجرا مي‌شود. دوتار يکي از متداول‌ترين سازهاي زهي زخمه‌اي ايران است، كه با انگشتان دست نواخه مي‌شود. اين ساز كه از قدمت بسيار زيادي برخوردار است، دركارگاه‌هاي ساده و كوچک مناطق شهري منطقه ساخته مي‌شود. بخشيهاي قديمي معمولا با ساختن اين ساز نيز آشنايي كامل داشتند. البته صرفا ساز خودشان را مي‌ساختند. ساير دوتار نوازان، ساز مورد استفاده خود را از فروشگاه‌هاي ساز فروشي خريداري مييكند. دوتار همان‌گونه از نام آن پيداست، داراي دوتار براي نواختن مي‌باشد. اين ساز داراي كاسه‌اي گلابي شكل، و دسته‌اي بلند است. سيم‌هاي دوگانه در گذشته از جنس روده و گاهي ابريشم ساخته مي‌شدند. از زمان رواج سيم‌هاي فلزي به جاي ابريشم تابيده شده، از سيم‌هاي زرد و سفيد استفاده مي‌كنند. انتخاب و توليد نخ‌ها تابيده شده ابريشم، از وظايف و تخصص‌هاي دوتار نوازان گذشته بوده است. نوازندگان اين ساز قديمي اعتقاد دارند، كه يکي از تارهاي ساز نقش «مؤنث» و ديگري وظيفه «مذكر» را برعهده دارد و هم‌نوايي و هم‌صدايي دو جنس مذكر و مؤنث باعث توليد هزاران صداي زيبا و متنوع مي‌شود.
به طور كلي اين ساز، در زمري سازهاي اندروني محسوب مي‌شود. شكل، اندازه، تعداد پرده‌ها، جنس و شيوه نوازندگي دوتار، در هر منطقه‌اي از ايران به گونه‌اي متفاوت است كه سبب تشخيص آن و نسبت دادن به محل و منشا آن مي‌شود. دو تارهاي قديمي در شمال خراسان از سازهاي امروزي كوچک‌تر بوده‌اند.
اجراي موسيقي بخشي‌ها معمولا در خانه شخصي و مكان‌هاي خانوادگي كه قرار است در آنجا بخشي‌ها به اجراي موسيقي بپردازند، انجام مي‌شود. از آنجا كه شغل اصلي بخشي‌ها كشاورزي است، گاهي ديده شده است، كه بخشي‌ها در حاشيه مزارع به هنگام رفع خستگي از كار طاقت‌فرساي كشاورزي براي خود و اطرافيان لحظاتي به آوازخواني و دوتارنوازي مي‌پردازند.
