موزه مجازی میراث معنوی ایران

عزاداري در سطحي وسيع از قرن چهارم هجري و در عصر ديلمان در ايران متداول گرديد . در عصر صفوي به اوج شکوه‌مندی رسيد. در اواخر اين دوره پايه‌هاي نمايش‌هاي مذهبي و تصوير کشيدن حوادث کربلا بنياد نهاده شده و در زمان کريم‌خان‌زند به‌دستور، وي تعزيه‌خواني به مثابه سنتي مذهبي در ايران مرسوم شد و در عصر قاجاريه به ويژه در زمان ناصرالدين شاه به حد نهايي تکامل هنري خود رسيد .

اين نمايش مذهبي در ميان مردم ايران به خصوص روستاها و شهرهاي کوچک و نقاط کويري، جايگاه ويژه‌اي دارد و رواج آن قابل توجه بوده و باورهاي بومي و فرهنگ جامعه در آميخته است .

اين آميختگي در جامعه‌اي همانند وفس بسيار چشم‌گير و قوي مي‌باشد به‌طوري‌که ، تمامي اهالي روستاي وفس که مدت‌ها قبل مهاجرت کرده‌اند، در ايام دهه اول محرم و به خصوص روزهاي تاسوعا و عاشورا، حتما در روستا حضور مي‌يابند تا شاهد مراسم تعزيه باشند. تعزيه‌خوانان وفسي قدمت شروع تعزيه را بيش از 220 سال مي‌دانند و بعضي قدمت آن را به قبل‌تر از آن نيز برمي‌گردانند. وفس به علت برگزاري باشکوه مراسم تعزيه و همچنين ساير مراسم‌ها و آيين‌هاي مذهبي به دارالمومنين معروف بوده و مي‌باشد. در اين محل افراد عالم و دانشمند زيادي رشد يافته‌اند. همانند حجت الاسلام اراقي که از مجتهدين بزرگ ساکن در نجف اشرف، مي‌باشند .

به گفته اهالي و نيز بر اساس شواهد موجود ، وفس سابقه 700 ساله دارد و پر قدمت‌ترين روستاي شهرستان اراک در استان مرکزی مي‌باشد و يکي از علل آن مرکزيت تعزيه‌خواني در منطقه مي‌باشد.

براي تجسم بهتر اثر واقعه کربلا بيش‌تر وقايع را جلوي چشم مجسم ساختند، که شکل باقي‌مانده امروز به اين صورت است که، مجسمه تني خون آلود را جلوي هييت‌هاي عزاداري حرکت مي‌دهند، و يا عده‌اي را لباس زنانه و دخترانه مي‌پوشانند و بر شتران برهنه سوار مي‌کنند و مانند اسيران کربلا همراه دسته‌هاي نوحه‌خواني راه مي‌اندازند و نوحه‌هايي در تناسب با گروه‌هاي شبيه مي‌خوانند.

به تدريج اشعار غم انگيز بسيار در چگونگي واقعه کربلا سرود شد، و در مرحله بعد کساني که خود را شبيه قهرمانان فاجعه محرم در آورده بودند، به خواندن اشعار پرداختند و با تکامل مراسم، اين گونه تعزيه‌داري از صورت سکون در آمد و جنبه حرکت و نمايشي گرفت. توفيق عظيم بيان چگونگي فاجعه کربلا، موجب شد که ديگر وقايع، روايت و اسطورههاي مذهبي نيز به صورت شبيه ( تعزيه ) تنظيم شود. برگزاري اين مراسم در حدود يک قرن پيش به اوج رسيده که از اول محرم تا دوازدهم ، و بعضي جاها تا آخر ماه صفر هر روز يک مجلس از اين تعزيه‌ها را بر پا داشتند. 

اين روال و رويه در مراسم تعزيه‌خواني وفس کاملا قابل رويت است. چند روزي مانده به محرم، جنب و جوش خاصي بين مردم به‌وجود مي‌آيد و گويا اتفاقي دارد مي‌افتد. مردم خود را براي برگزاري مراسمي آماده مي‌کنند که ساليان سال آن را برگزار نموده‌اند. روزهاي اول علم‌بندان و طوق‌بندان(سر هم کردن علم) صورت مي‌گيرد و از روز اول محرم، هييت‌هاي زنجيرزني و سينه‌زني شروع به برگزاري مراسم مي‌کنند .

از روز ششم ماه محرم، مراسم تعزيه‌خواني با شکوه تمام در وفس برگزار مي‌شود. صبح روز ششم گروه‌هاي تعزيه‌خوان در محل تکيه ( حسينيه ) گرد هم مي‌آيند و ساير عزاداران، اعم از سينه‌زن و زنجير‌زن مشغول عزاداري مي‌شوند. آن‌ها از هر يک از مساجد وفس به سمت تکيه مي‌آيند تا به اتفاق تعزيه‌خوانان عازم محل تعزيه شوند. تعزيه‌خوانان که شامل اشقيا و اوليا هستند، لباس‌هاي مختص نقش خود را مي‌پوشند و با ابزار و ادواتش، همانند زره ، خنجر و سرنيزه خود را ا مسلح مي‌کنند و با نواخت طبل عزا روانه محل اجراي تعزيه مي‌شوند.

تعزيه روز ششم محرم در وفس، تعزيه حربن رياحي است. در اين تعزيه مراحل ورود حُر به صحرا کربلا و بستن راه بر امام حسين و يارانش، نمايش و سپس مراحل برگشت حربن رياحي و شهادت او به نمايش در مي‌آيد.

روزهاي هفتم و هشتم و نيز روز تاسوعا، تعزيه مسلم، علي اکبر امام حسين (ع) و ابوالفضل العباس (ع) توسط تعزيه‌خوانان برگزار مي‌گردد.

روز عاشورا، اوج مراسم تعزيه خواني در وفس است. از روستاهاي اطراف و شهر از صبح زود در محل برگزاري تعزيه حضور به‌ هم مي‌رسانند تا شاهد برگزاري مراسم باشند. تعزيه‌خوانان از محل تکيه با همراهي هييت‌هاي عزاداري و سوار بر اسب با پوشش کامل روانه محل برگزاري تعزيه مي‌گردند.

 تعزيه از مهم‌ترين آيين‌ها و مراسمي است که از گذشته دور تا کنون همه ساله با شوق و ذوق برگزار شده و هيچ وقت از دوست‌داران آن کاسته نشده است. چرا که پيام و تاثير آن بر توده مردم، به‌خصوص جوانان و نوجوانان قابل شهود است. شرکت در مراسم زنجيرزني و سينه‌زني بدون هيچ‌گونه جبر و اجباري صورت مي‌پذيرد و نيز مشارکت در برنامه‌هاي تعزيه در ايام محرم بدون چشم‌داشتي انجام مي‌شود، که از مهم‌ترين تاثيرات تعزيه است .

مراسم تعزيه عموما در حسينيه و گاها ميدانگاه روستا برگزار مي‌شود و همه چيز را براي مراسم آماده مي‌کنند. روز عاشورا تعزيه واقعه کربلا ( شهادت امام حسين (ع) و 72 تن از يارانش ) برگزار مي‌شود. ابتدا مراسم تعزيه واقعه کربلا، ياران اشقيا وارد ميدان مي‌شوند و با رجزخواني، امام حسين (ع) و يارانش را به مبارزه مي‌طلبد. در اين حين حر نيز وارد ميدان مي‌شود و مراسم تا پايان روز ادامه دارد، نزديک غروب شهادت امام حسين اجرا و مراسم خاتمه مي‌يابد. تعزيه واقعه کربلا درست به بيان تاريخي شهادت امام حسين، با حرکات نمايشي، رجزخواني، جنگ و گريز پياده و سواره، نيز بستن آب بر روي ياران امام حسين و وارد شد حضرت ابوالفضل (ع) به شط فرات به‌صورت نمادين نمايش داده مي‌شود. اين تعزيه طرفداران زيادي دارد و زن، مرد و کوچک، بزرگ با دقت و حوصله صحنه‌هاي اجرا شده را نظاره و گاها شيون و زاري مي‌کنند.

هر مراسم و آييني ابزار و اشيا مرتبط با خود را دارد که تعزيه نيز از امر مستثني نيست. تعزيه خوانان وفسي در گذشته از ابزار و اشيا سنتي که ساليان متمادي از آن‌ها استفاده مي‌کردند، مدد مي‌جستند. اما متاسفانه در حال حاضر کم‌تر شده است.

ابزار و اشيا مخصوص تعزيه‌خواني به شرح زير است:

شهيد، سپر، خنجر، زره، کلاه خود، کمربند، پرطاووس، بيرق‌هاي سبز و قرمز، البسه‌هاي سبز و قرمز مخصوص موافق و مخالف‌خوان‌ها، اسب، ساز و دهل، و ابزار و ادوات ديگر که در هر تعزيه احتمال داشت کم و زياد شود .

حسينيه يا همان تکيه، از مهم‌ترين مکان‌هاي وابسته به مراسم تعزيه‌خواني مي‌باشد. حسينيه ميانداران، محل برگزاري تعزيه وفس است. اين حيسنيه گنجايش بيش از هزاران نفر را دارا ست و همه ساله در ايام دهه اول محرم، شاهد برگزاري انواع تعزيه در آن هستيم.گاهي مراسم در مسجد نيز برگزار مي‌شود که البته سعي مي‌شود در همان حسينيه برگزار گردد.

به گفته شرکت‌کنندگان تعزيه وفس، يکي از مهم‌ترين تاثيراتي که مي‌توان از تعزيه گرفت، بحث مردانگي و آزاد گي است که از بيان وقايع کربلا گرفته مي‌شود. مثل صحنه تعزيه حربن رياحي و نيز صحنه ورود حضرت ابوالفضل به شط فرات که با عشق صورت مي‌گيرد و اين‌ها درس‌هاي آموزنده براي پيروان ولايت است. تعزيه از لحاظ اقتصادي تاثيري بر مردم وفس و يا تعزيه‌خوانان ندارد. تعزيه‌خوانان از نذوراتي که مردم مي‌دهند استفاده مي‌کنند اما اين نذورات در حد نياز همان چند روز تعزيه‌خواني است. اما تعزيه در وفس از لحاظ جغرافيايي، اين روستا را شاخص قرار داده به‌طوري‌که در ايام محرم از اطراف و اکناف در اين روستا حضور مي‌يابند .

يکي از مهم‌ترين ارزش‌هاي شاخص در برگزاري مراسم تعزيه وفس، ايجاد همبستگي و همياري در ايام دهه اول محرم و نيز روزهاي برگزاري تعزيه است  به‌خاطر اين‌که در روزهاي تعزيه‌خواني، از روستاها و شهرهاي اطراف در مراسم شرکت مي‌کنند، مردم روستا نيز با روي گشاده از مهمانان پذيرايي مي‌کنند. اين حس را در مهمانان ايجاد نمايند تا از آمدنشان به محل راضي باشند.

يکي ديگر از ارزش‌هاي شاخص در تعزيه وفس، نحوه اجراي برگزاري مراسم است. دو گروه تعزيه‌خوان با پوشيدن البسه مختص به خود در جذب مخاطب و نفوذ کلام و بيان تاثير گذار است و اين يکي از شاخصه‌هاي اين تعزيه مي‌باشد.

يکي ديگر از شاخص‌ها، خواندن تعزيه با دو زبان فارسي و ترکي است. اين موضوع نيز در جذب مخاطب از اطراف تاثير گذارده و اين را خود شرکت کنندگان از اذعان دارند.