موزه مجازی میراث معنوی ایران

روستاي خويين، در دره­اي سرسبز در شهرستان ايجرود و 60 کيلومتري جاده­ي زنجان- بيجار واقع شده است. شرايط آب و هوايي اين روستا، کوهستاني و سرد است و زمستان­هايي برفي و سرد و تابستان­هايي معتدل و خشک دارد. اين روستا از ضلع شمال به روستاهاي سعيد آباد و قزلجه، از غرب به روستاي ملاپيري ، از جنوب به سفيد كمر­­ و حلب، و از شرق به گرنه و اركويين محدود مي‌شود و ارتفاع آن از سطح دريا حدود 1760 متر است.

اين روستا به علت قرار گرفتن در مسير کاروانسراها، از گذشته­هاي دور تا به امروز مورد توجه بوده است. بهره‌مندي از آب و هواي مناسب ، خاک حاصل‌خيز، مقوي و همچنين وجود آب مشروب ( چشمه ضلع شمال غربي روستا) موجب شده است تا اين دره، ( خويين ) در طي هزاران سال همواره پذيراي اقوام انساني باشد .وجود آثار تاريخي و فرهنگي متعدد و مشخص در روستا به طور حتم حاکي از پيشينه­ تاريخي آن است.

از قدمت و پيشينه تاريخي گويش خوييني اطلاعاتي در دست نيست ليکناز قدمت شاخه­ بالاتر آن يعني زبان آذري، بايد متذکر شد که زبان پيشين آذربايجان است. اين زبان که در مناطق مختلف آذربايجان گويش­ها و گونه­هاي مختلف داشته، از بعد از اسلام تا حدود قرن 11 ق/ 17 م، پيش از گسترش زبان کنوني ترکي در آذربايجان رايج بوده و هنوز نيز بقايايي از آن در برخي از روستاها متداول است. بيشتر دانشمندان ايران­شناس در بازگويي ريشه تاريخي زبان ديرين مردم آذربايجان باور دارند که زبان باستاني آذري بازمانده و دگرگون شده­ي زبان مادهاست. در اثر هجوم ترک­هاي آسياي مرکزي به آذربايجان و ديگر عوامل در فاصله­ سده­هاي هفتم تا دهم هجري رخ داده­ است و ادامه اين تهاجم زبان ترکي کم­کم زبان آذري را به بوته­ فراموشي سپرده، خود جاي آن را گرفته است.

گويش خوييني، از جمله گويش­هاي زير شاخه­ آذري است و گويش آذري خود، از گويش­هاي شمال غربي ايراني است. از نمونه­هاي مشابه آن تاتي است. از نمونه­هاي ديگر زيرشاخه­ آذري مي­توان به نمونه­هاي هرزندي، شالي و کجلي، تاکستاني، رودباري و الموتي اشاره کرد.

زبان­هاي ايراني يکي از شاخه­هاي زبان­هاي هند­ و ­ايراني از خانواده­ي بزرگ هند و اروپايي است. نام هند­ و­اروپايي به گروهي از زبان­هاي هم ريشه اطلاق مي­شود که امروزه از هندوستان تا آمريکا گسترده است و در استراليا و قسمتي از آفريقا نيز رواج دارد، و از حيث وسعت و کثرت آثار و اهميت تاريخي مهم­ترين گروه زبان­هاي عالم به شمار مي­رود. اين زبان­ها که غالبا شاخه­ها و شعبه­هاي مختلف دارند، هريک جداگانه تطور يافته و به تدريج از يکديگر دورتر شده اند. اما گمان مي­رود که اصل و ريشه­ همه­ آن­ها زبان واحدي بوده است. زبان هند­و ايراني که گاه زبان آريايي نيز ناميده مي­شود، زباني است که ميان نياکان ايرانيان و هنديان قديم مشترک بوده، چنان­که از نامش پيداست دو شاخه­ اصلي دارد: زبان­هاي هندي و زبان­هاي ايراني. زبان­هاي ايراني در سرزمين وسيعي رايج بوده و در برخي از مناطق هنوز هم در قسمت عمده­اي شايع است. زبان­هاي ايراني از نظر تاريخي و بر حسب مراحل تحول آن­ها به سه دسته تقسيم مي­شوند:

1- زبان­هاي ايراني باستان

2- زبان­هاي ايراني ميانه

3- زبان­هاي ايراني نو

زبان­هاي ايراني باستان و ميانه، امروز ديگر رايج نيستند و آن­ها را به موجب مدارکي که آز آن­ها به جا مانده­است مي­شناسيم. زبان­هاي ايراني نو را به شيوه­ سنتي، به دو گروه اصلي غربي و شرقي تقسيم مي­کنند که هريک از اين دو گروه نيز به نوبه­ خود زير گروه­هاي شمالي و جنوبي دارند. زبان­هاي دسته غربي کثرت و تنوع بيش­تري دارند. مبناي اصلي اين تقسيم­بندي­ها نو­آوري­ها و ابقاي مواردي است که پيش­تر در دو زبان شناخته شده­ ايراني باستان، يعني فارسي باستان(جنوب غربي) و اوستايي(غيرِ جنوب غربي)، و نيز در زبان­هاي ايراني ميانه،­­ يعني فارسي­ميانه(جنوب غربي)، پارتي(شمال غربي)،سغدي، سکايي، خوارزمي و بلخي(شرقي) بازتاب داشته­اند. دربخش غربي و شمال غربي فلات ايران، در کردستان وآذربايجان و در سواحل درياي خزر تعداد زيادي از گويش­هاي ايراني شمال غربي باقي مانده­ است. علي­رغم اين­که از قرون گذشته (در آذربايجان ايران) زبان ترکي جاي اين گويش­ها را گرفته و در بعضي مناطق ديگر فارسي جايگزين آن­ها شده و بدين ترتيب منطقه­ رواج آن­ها به تدريج محدود شده، هنوز در زمان ما تعداد قابل توجهي از زبان­ها و گويش­هاي اين منطقه دنباله شاخه­ شمال غربي است.

گويش خوييني، از جمله گويش­هاي جنوب غربي زير شاخه­ آذري است که خود با زيرشاخه­هاي تاتي، تالشي، گيلکي، مازندراني، سمناني و چند گويشي که در اطراف سمنان رواج دارند، (سرخه­اي، لاسگردي، افتري، سنگسري، و بيابانکي) شاخه گويش­هاي حاشيه­ درياي خزر و گويش شمال غرب ايران را مي­سازند و گويش مذکور که زماني در ناحيه­ خويين درجنوب غربي زنجان رايج بوده­است، اکنون  به دلايلي از جمله گويش‌هاي در خطر شمرده مي­شود. متاسفانه درباره­ گويش مذکور، تحقيقات زيادي صورت نگرفته و نمونه­ها و مواد گويشي آن نيز در دسترس نيس، جز فهرستي نه چندان کافي از برخي واژگان آن که توسط منوچهر ستوده در مقاله­اي با عنوان «خوييني يکي از لهجه­هاي آذري»ارايه شده است. ليکن از آن­جايي که گويش تاکستاني، از گويش­هاي جنوبي شاخه­ آذري ،از گويش­هاي نزديک به لحاظ زباني و مربوط به گويش خوييني است، لذا شايد بتوان به توصيفي بسيار کلي از اين گويش پرداخت. تعداد گويشوران اين گويش نيز نامشخص است.

ب)توصيف زباني

1-آواشناسي: همخوان­هاي اين گويش همان همخوان­هاي زبان فارسي است.ليکن واژه­هاي آن دقيقا مشخص نيست.

2-  صرف و نحو: اکثر گويش­هاي آذري حداقل يک حالت غيرفاعلي (مفرد) دارند و در برخي از گويش­ها، گاهي دو يا حتي سه حالت غير فاعلي (مفرد مذکر، مفرد مونث، جمع) نيز به چشم مي­خورد. حالت­ غير فاعلي نقش­هاي زير را ايفا مي­کند:

*مضاف­اليه، که در همه­ گويش­هاي آذري که نمونه­هاي آن در دست است، پيش از مضاف قرار مي­گيرد. لذا با احتياط مي­توان نتيجه گرفت که احتمالا در گويش خوييني نيز چنين باشد.

*مفعول صريح

*متمم برخي از حروف اضافه­ پسايند

*عامل

متاسفانه از موارد ديگر مثل انواع ضماير در اين گويش، صرف فعل، زمان، نمود و ترتيب کلام هيچ اطلاعاتي در دست نيست.

برخي واژگان پايه از گويش مذکور شامل موارد زير است:

 

اعداد:

Ulle                                      يک                                                                

dev                                       دو                                                                  

se                                         سه                                                                     

uvorč                                 چهار                                                                    

penĵ                                     پنج                                                               

šiš                                        شش                                                                   

haft                                    هفت                                                                

hašt                                    هشت                                                                

nah                                      نه                                                                   

deh                                     ده                                                               

 

اعضاي بدن:

 

abr                                   ابرو                                                                

tavil                               پيشاني                                                            

onah š                               شانه                                                             

 dim                                 صورت                                                             

gelek                                چشم                                                             

guš                                    گوش                                                               

dan                                   دهان                                                              

das                 دست                                                               

zuvun              زبان                                                           

mu                  مو                                                                 

              gery قفا

           simyal    سبيل

angela              بازو

             zonek زانو

              kellaسر

           dandonدندان

 

 

چند واژه پايه:

 

dar                                درخت                                                                   

xok                                خاک                                                              

otaš                                آتش                                                             

karg                               مرغ                                                             

qorusk                           خروس                                                      

šet                                  شير                                                               

odoni                             آبادي                                                          

varg                               گرگ                                                           

valg                               برگ                                                            

bun                                 باد                                                                

voron                             باران                                                           

bero                               برادر                                                            

xo                                   خواهر                                                              

zeyla                              پسر                                                           

deltek                            دختر                                                         

anekž                            زن                                                            

merd                              مرد                                                             

چند فعل:

kǎreste               کاشته

xoǎy                   خوردن

                           še-eرفته

            omeآمده

            vindeديده

          gabkǎyگپ زدن

guš aršy            گوش کردن

          argǎte خريده

           odey فروختن

          xoandeخوانده

            enteنوشيده

           anšteنشسته

          ararneکرده،انجام داده

          keĵerekخنديد

ǎmotare          يادداده

   

چند جمله:

 

           ro baزودباش

                marzمگذار

keyfi seyne          حالت چطوره؟

nozi                    خوب است.

            xotteخوابيد.

             votiبلند شد.