موزه مجازی میراث معنوی ایران

داغ‌درمانی، از دوره‌های قبل دراقصی نقاط ایران و به خصوص شهرهای بزرگی مانند شیراز، اصفهان، مشهد و دیگر شهرهای ایران به‌صورت مختصر و گاه مفصل مورداستفاده درمان‌گران قرار می‌گیرد. دانش داغ‌درمانی در ایران از رشد قابل توجهی برخوردار گردیده است؛ این علم تا به آنجا جلو رفته که درمان‌گران سنتی به‌وسیله داغ کردن، علاوه بر مداوای بسیاری از بیماری‌های انسان، از آن برای درمان بیماری‌های پرندگان و وحوش نیز بهره گرفته‌اند. به طوری‌که در کتاب بازنامه نسوی تالیف ابوالحسن علی بن احمد نسوی مربوط به قرن پنجم هجری قمری، بابی برای این منظور در نظر گرفته شده و نویسنده بحث مفصلی راحع به داغ درمانی وحوش ارایه داده است.

تاريخ پيدايش داغ‌درمانی به صورت دقيق پيدا نيست. ولی بسیاری از دانشمندان و جامعه‌شناسان و مورخین تاریخ پیدایش آن را با آفرینش انسان برابر دانسته و بر این نکته پای می‌فشارند، که این علوم ریشه‌های بسیار کهن و تاریخی دارد. این نوع درمان اگرچه به صورت متناوب در بین حکما و طبیبان ادوار پیش انجام  می‌شده است ولی با ظهور پزشکان سرشناس ایرانی داغ‌درمانی نیز در بین دیگر رشته‌های طب قدیم رشد، توسعه یافت و با نتیجه بخش بودن درمان به این شیوه داغ‌درمانی رونق گرفت و اعتبار واقعی خود را به دست آورد.(سیاه چادرها)دست اندرکاران طب سنتی و داغ‌درمانی، در ادامه حیات آن بسیار کوشیدند تا آن را به دست آیندگان بسپارند.

داغ‌درمانی را در زبان عربی " کی " می‌نامند. داغ درمانی، شاخه‌ای از علوم کل نگر و نیز بخشی فراموش شده‌ای از طب اسلامی است. البته هنوز در ایران و بسیاری از کشورها مانند مالزی، افغانستان و... از آن به عنوان درمان دم دستی استفاده می‌شود. در ایران هم مورد استفاده فراوان دارد که از این درمان برای مداوای درد بیماران بهره می‌گیرند.  در این نوع درمان بخش‌هایی از بدن بیمار به تشخیص طبیب (که عموما تجربی آموزش دیده) برهنه و با ابزاری قاشق مانند که روی آتش گرم شده، داغ گذاشته می‌شود. این شیوه درمان معمولا  جزو آخرین درمان‌هایی است که روی افرادی که به دیگر درمان‌ها پاسخ ندهند انجام می‌شود.

باتوجه به بررسی‌های انجام شده، این شیوه درمان برای بیماری‌ها و نارحتی‌هایی مانند درمان ترس بزرگ و کوچک، سردرد، گوش درد، بواسیر، دمل چرکی، گل مژه، دفع کرم روده، شاش بند، شکم درد، دندان درد، زردی، تب خال، کوفتگی، میخچه، جراحات، قطع عضو بدن، تب، جذام و بسیاری دیگر ازبیماری‌ها به وسیله داغ‌درمانی بهبود می‌یابند.

داغ‌درمانی، در نقاط مختلف ایران انجام می‌شود. در اینجا برای این‌که بتوانیم تصویری از شیوه‌های داغ‌درمانی ایران ارایه نمایم، داغ‌درمانی را درچند استان به طور مشروح ارایه می نماییم.

آذربایجان شرقی:

- در اهر برای بهبود سردرد، شن و نمک را روی آتش داغ کرده بعد برروی شانه بیمار می‌بندند.

- در شهرستان بستان آباد، برای درمان سردرد مقداری نمک داغ کرده بر پیشانی بیمار می‌بندند.

- در بستان آباد، برای رفع بواسیر بیمار را بر روی آجر داغ می‌نشانند.

- دربستان آباد، برای ازبین بردن دمل برروی آن کباب را داغ داغ قرارمی‌دهند.

- در شهرستان کلیبر برای رفع سر درد، نمک را به همراه گندم داغ نموده بعد با دستمال بر پیشانی بیمار می‌بندند.

- برای رفع سردرد در شهرستان سراب، زنجبیل را داغ کرده بر پیشانی بیمار می‌بندند.

- در شهرستان سلماس برای بر طرف کردن ترس، استخوان مرده‌ای را داغ کرده سپس به طور ناگهانی بر مفاصل بدن بیمار و پشت گوش بیمار را داغ می‌کنند.

آذربایجان غربی:

- در روستای محمدیار شهرستان نقده، برای رفع ترس به طور غافلگیرانه با قاشق بیمار را داغ می‌کنند.

- درروستای کانی اسپید شهرستان نقده برای درمان تبخال، روی تب خال را با قاشق چوبی داغ می‌زنند.

- در روستای نازیک قنات شهرستان ماکو، برای رفع تب خال نان داغ برروی آن می‌بندند.

- در روستای آغ باش و کلوانس، مفتول آهنی را داغ کرده بر روی میخچه می‌گذارند تا رفع شود.

- در شهرستان شاهین دژ، برای رفع جن‌زدگی ابتدا استخوان مرده‌ای را داغ کرده و بعد تمامی بندها و مفاصل بدن بیمار را داغ زده و از بیمار می‌خواهند مفصل زانوی خود را لیس بزند.

- در شهرستان مهاباد، برای درمان بواسیر پیشانی بیمار را داغ می‌زنند.

- در شهرستان خوی برای جلوگیری از شب ادراری، آجر را داغ نموده بر روی کمر فرد مورد نظر قرار می‌دهند.

- در روستای آغباش و کلوانس شهرستان خوی، برای از بین بردن میجخه میله آهنی را داغ کرده و بر روی موضع قرار می‌دهند.

اردبیل:

- درشهر اردبیل دنبه گوسفند را داغ نموده برروی دندانی که درد می‌کند، قرار می‌دهند.

- در دیگ سفالی را داغ نموده در پارچه ای می‌پیچند و بر روی شکم می‌بندندد تا دل درد رفع شود.

- در شهرستان اردبیل برای درمان بواسیر، آجر را داغ کرده بر روی معقد بیمار می‌گذارند.

- در شهرستان خلخال برای بهبود سیاه زخم، قاشق را داغ کرده بر روی زخم قرار می‌دهند.

- در روستای اسماعیل کندی برای درمان اسهال بچه، محل‌هایی مانند پیشانی، پشت گردن و کمر را با پنبه داغ می‌کنند.

- در شهرستان مشکین شهر برای درمان ترس بچه هنگام بازگشت گله به خانه، بچه را نزد پیرزن برده و پیرزن مقداری پنبه را سوزانده و پیشانی بچه را داغ می‌زند.

ایلام:

- اگر کچلی پیشرفت نکرده باشد، تکه پارچه‌ای را سوزانده و داغ روی زخم قرار می‌دادند.

- به‌وسیله سوزن یا جوالدو، دندانی که درد دارد را داغ می‌کنند.

- برای درمان بواسیر، سنگ یا آجر یا کفگیر زیر نشیمنگاه بیمار قرار می‌دهند.

- برای جلوگیری از افزایش پوسیدگی دندان، نوک جوالدوز را داغ نموده و بر روی دندان پوسیده فشار می‌دهند.

- خرما و روغن نباتی را با هم مخلوط کرده، در حرارت اتش داغ نموده، بر روی محل زخم قرار داده و می‌داده‌اند.

بوشهر:

- برای معالجه سر درد گل باونیک، مورد و آرد گندم را خمیر کرده به شکل گرده نان کوچکی در آورده و روی آتش داغ کرده به سر می‌بندند.

تهران:

- برای درمان دندان درد در گذشته نه چندان دور سلمانی، جوالدوز را داغ کرده و وسط دندانی که درد دارد می‌گذارد.

- در ورامین برای رفع درد مفاصل دست یا پا، آن را داخل آب داغ حمام قرار داده مالش می‌دهند.

- برای درمان چشم درد مقداری زرده تخم مرغ را داغ کرده بر روی آن می‌بندند.

- برای رفع درد دندان مقداری خاکستر را با نمک مخلوط کرده و روی آتش داغ می‌کنند، سپس داخل پارچه‌ای گذاشته بر روی موضع درد می‌بندند.

خراسان:

- برای درمان سر درد، ارزن را در پاتیل یا ظرف مسی داغ می‌کنند و در کیسه ای می‌ریزند و روی سر می‌گذارند.

- در گناباد، نوک کلنگ را داغ کرده روی زخم چرکی قرار می‌دهند.

 خوزستان:

- محل زخم را با آهنی داغ می کنند تا درمان شود.

- اگر سردرد شدید باشد قسمت وسط سر را داغ می‌کنند.

سمنان:

- چنانچه کسی را گرگ گاز بگیرد، سنگ را داغ کرده و به محل زخم می‌گذارند.

- برای بهبود شکستگی سر، قطعه‌ای نمد را آتش زده و به محل شکستگی می‌گذارند.   

- در شهرستان شاهرود، سرگین شتر راتا درجه شعله‌ور شدن داغ می‌کنند، سپس روی محل ریزش موها می‌گذارند.

سیستان و بلوچستان:

- بیمارانی که خوره یا جذام می‌گیرند، داخل شکم پارگی یا کوفتگی دارند، شکستگی دنده‌ها، سر درد در اثر باد نزله و زردی دارند به طرق زیر معالجه می‌کنند. مراسم داغ کردن به شیوه زیر است.

یک منقل آتش آماده می‌کنند و دو عدد میخ ته گرد 5 سانتی‌متری را به طوری‌که ته آن‌ها در آتش قرار گیرد در میان آتش نهاده، سپس بیمار را کنار منقل آتش دو زانو می‌نشانند. دو نفر دست‌های او را بالای سرش محکم نگه می‌دارند و دو نفر دیگر هریک با تکیه دادن زانوی پای خود، ران‌های بیمار را که به حالت دو زانو نشسته است، محکم نگه می‌دارند. اگر بیمار از ناحیه سمت چپ زیر دنده‌ها درد داشت، طبیب محلی نقطه درد را روی شکم بیمار با مالیدن دست مشخص کرده و با ناخن سبابه روی تن بیمار دایره‌ای کشیده و بسم الله الرحمن الرحیم گفته، با انبر دم میخ را گرفته و در محیط دایره روی شکم بیمار می‌گذارد. سپس میخ را در منقل گذاشته و با میخ دیگر عمل داغ کردن تکرار می‌شود. بیمار از شدت درد، عرق کرده و دندان‌های خود را روی هم می‌فشارد. این عمل 5 بار تکرار گردیده تا محیط دایره از نقطه‌های درشت سیاه پر شود وعمل داغ کردن به پایان رسد. این عمل باعث می‌شود بیمار بعد از چندی بهبود یابد. 

- کسی که اسهال دارد و استفراغ می‌کند، پیشانی او را با عقیق داغ می‌کنند تا خوب شود.

- زنی که حامله نمی‌شود، باید در تابستان کاملا لخت شده و به غیر از سر تمام بدن خود را زیر شن‌های داغ بیابان مدفون نماید.

- در شهرستان ایرانشهر، برای از بین بردن زخم چرکی، پیاز را به دونیم کرده و داغ می‌کنند بعد آن را روی زخم می‌گزارند.

- در شهرستان ایرانشهر، کاه گندم را جوشانده و تفاله آن را بر روی محل کوفتگی قرار داده و می‌مالند.        

فارس:

- برای رفع درد دندان میخک را داغ کرده و در داخل کاسه دندان قرار می‌دهند.

- برای رفع دانه‌هایی که روی پوست بدن ظاهر می‌شوند، عدس را داغ کرده بر روی دانه‌ها قرار می‌دهند.

کهگیلویه و بویر احمد:

- بنابر نوشته آقای "منوچهر کیانی" در گذشته، بین ایل قشقایی اگر عضوی مثل دست یا پا یا انگشت قطع شود، برای این‌که عفونت نکند و موجب مرگ نشود، در روغن جوشان فرو می‌برند تا محل قطع شدگی کاملا بسوزد و از خطرات بعدی جلوگیری کند. گرچه تحمل این درد که بدون بی‌حسی و بی‌هوشی انجام می گیرد مشکل و طاقت فرساست، اما برای مبارزه با مرگ چاره‌ای جز این نیست.

- هرکجای بدنشان درد بگیرد، می گویند« بادی من لشمه» یعنی دردی درتمام بدنم است. برای درمان آن تکه پنبه یا پارچه‌ای را آتش زده در محل درد قرار می‌دهند. این کار را "خَطَک" می‌نامند.

گیلان:

- داغ تشک، نوعی زخم است که با داغ کردن خوب می‌شود.

- برخی از بیماری‌ها را به روش داغ کردن معالجه می‌کنند. مثلا در بیماری سیاه زخم، اطراف زخم را با میخ داغ شده داغ می‌کردند تا از انتشار بیماری به اطراف جلوگیری کنند.   

برای درمان سرمازدگی، تورم و خارش انگشت کوچک پا،انار ترش را در خاکستر منقل پخته، آن را شکافته و با همان داغی به محل سرمازده می‌بندند و یا قاشق چوبی را روی آتش داغ کرده و محل سرمازده را با آن ماساژ می‌دهند. بستن پلو داغ یا پشم داغ به محل ضرب دیده وشکسته و دررفته نیز رواج داشته است.

- برای رفع دندان درد اصطلاحا هوکش می‌کنند. به این شکل که کمی ماست، زردچوبه و آرد گندم را با هم مخلوط کرده و خمیر درست می‌کنند. بعد آن را روی آتش گرفته داغ می‌نمایند. بر روی آرواره یا بخشی از فک صورت که موضع دندان درد است می‌گذارند تا اصطلاحا دندان را هوکش نمایند و درد آن را بیرون بیاورند.

 لرستان:

- شیره درخت ون را داخل پارچه‌ای گذاشته و آن را زیر خاکستر داغ نهاده و پس از اندکی روی دمل قرارمی‌دهند.

- برای رفع دندان درد مقداری ژوی (شیره‌ای که از درخت ارجنو درختان زردآلو، آلو و آلبالو به دست می‌آید.) را روی دندان قرار می‌دهند.  

 هرمزگان:

- اگر دندان درد کند براین باورند که دندان کرم دارد. برای بیرون آوردن کرم‌ها آهن باریکی را داغ کرده و تخم پیاز و مقداری پیه گوسفند را روی آن قرار داده و به‌وسیله قیف چوبی دود را داخل دهان هدایت می‌کنند و به بیمار می‌گویند سرفه کن. در زیر قیف یا دهان کاسه آبی قرار می‌دهند تا کرم‌ها به داخل آن بیافتند.

- بر روی مچ دست بیماری که مبتلا به زروی است، به‌وسیله دسته قیچی داغ می‌کنند.

 - کسانی‌که درد و کوفتگی شدیدی در عضلات خود احساس می‌کنند را به میناب می‌برند تا با استفاده از پوست گوسفند به درمان بپردازند. درآنجا گوسفند بزرگی را خریداری کرده وآن را ذبح می‌کنند و هنگام شب پوست را از گوشت و استخوان جدا کرده. هم‌زمان با این کار چند نفر دیگر تعدادی سیخ را در آتش گرم کرده و محل‌های درد و کوفتگی را در روی بدن بیمار مشخص و داغ می‌کنند. سپس دسته‌ جمعی کمک کرده بیمار را داخل پوست گوسفند قرار داده و تعدادی پتو و لحاف نیز روی او می اندازند و بیمار به حال خود رها می‌شود . بیمار باید تا صبح در این حالت باقی بماند. صبح پوست را از تن مریض در آورده و بر این باورند که بیمار بهبود می‌یابد.

یزد:

اطبا قديمی شهرستان بافق، داغ درمانی ديگر روشی بوده كه در آن برای برطرف نمودن سر دردهای شديد، كم سو شدن چشم، مارگزيدگی و عفونت زخم استفاده می‌شده‌است. در اين شيوه برای درمان و پر نور شدن ديدگان، اطرف چشم را با مهره عقيق كه روی آتش داغ شده‌است، داغ می‌كردند و يا جهت بيرون كشيدن عفونت زخم، صمغ درخت بنه را روی آتش جوشانده و دور زخم را داغ می‌نمودند.

منشاء داغ درمانی:

منشا داغ‌درمانی در ایران بسیار کهن‌تر از تصور ماست. اندیشه‌ها و اعتقادات سنتی مردم ایران از جمله یادگارهای روزگاران کهن نژاد هند و ایرانی می‌باشد، که در این سرزمین به جا مانده‌است. بنابراین پژوهش در این زمینه قابل توجه و ضروری خواهد بود. از دیرباز دانش ایرانیان نسبت به داروها و روش‌های سنتی درمان اعم از گیاهی، حیوانی، معدنی و اعتقادی زبان‌زد ملل دیگر بوده و در دوره ساسانیان حتی نام برخی از داروها از زبان پهلوی وارد زبان یونانی شد. در اواخر دوره ساسانی، یکی از بزرگ‌ترین مراکز طبی جهان گندی شاپور در خوزستان بود. رازی و ابن سینا در سده‌های 3و4هجری قمری دانش گسترده چند تمدن را در هم آمیخته و از شناخت گیاهان اسپانیا و مغرب تا خواص مفردات ادویه‌های گیاهی ارتفاعات هیمالیا را در مکتبی نوین با هم تلفیق کردند و در بسیاری از زمینه‌ها مباحثی تازه به آن افزودند. در دوره صفویه درحالی‌که بهاءالدوله نوربخشی، آغازگر دورانی جدید در طب سنتی ایران بود، بسیاری از پزشکان این سرزمین به هند مهاجرت کردند و طب بوعلی سینا را در آنجا رواج دادند. در خود ایران نیز علیرغم عدم توجه به این سنت دیرینه از سده گذشته، در گوشه و کنار حکیمانی کاردان باقی ماندند و هنوز هم کسانی هستند که از خواص گیاهان و مواد طبیعی و کاربرد پزشکی آن‌ها آگاهند و رفع کسالت‌های طبایع مختلف و درمان برخی از بیماری‌های داخلی  و غیره را در سینه خود نگه‌داشته‌اند. در کنار رشد و توسعه طب سنتی، داغ‌درمانی نیز همراه با شاخه‌های دیگر طب قدیم رشد و نمو یافت و بسیاری از کاستی‌های آن در طول تاریخ رفع گردید و به تبع رشد داغ‌درمانی، درمان‌های شناخته شده توسط آن نیز توسعه یافت و امراض و بیماری‌های بیش‌تری توسط داغ‌درمانی بهبود یافتند.

با عنایت به اینکه داغ درمانی در مواقع لزوم در بسیاری از اماکن برگزار و اجرا می‌شود، نمی‌توان مکان یا جای معینی برای آن در نظر گرفت. به عبارتی در غالب موارد بیمار در هر کجا که باشد درمان‌گر در بالین اوحاضر می‌شود. البته در بعضی از موارد مشاهده می‌شود که برای درمان بیمار را به نقطه خاصی انتقال می‌دهند.

ابزار و لوازم مورد استفاده عبارتند از:

با توجه به گوناگونی شیوه‌های درمان و امراض متعدد حتی برای درمان یک نوع بیماری ابزار خاصی در به کار گرفته می‌شود. در نقاط مختلف ایران اگر چه بسیاری از درمانگران برای درمان بیماری از اشیا و ابزار خاصی استفاده می‌شود. در بسیاری از مواقع و موارد دیده می‌شود، که از ابزارهای بسیار ابتدایی و معمولی خانه در درمان و بهبود بیماری استفاده می‌شود. چنانچه قبلا نیز ذکر گردید، درمان‌گران سنتی در واقع از خود مردم هستند. با این همه از ابزار و مواد اصلی در داغ‌درمانی می‌توان به موارد زیر اشاره داشت:

آهن، در اندازه و قطرهای متعدد و متفاوت که نوع استفاده اندازه آن را معین می‌کند.

نمک، مصارف متعدد دارد ازجمله در درمان سردرد، ترس، گوش درد و...

آجر، بیماری که به یبوست مبتلا است روی آجرداغ می‌نشانند.

زنجبیل، آن را داغ کرده برای رفع سردرد برپیشانی می‌بندند.

استخوان، برای رفع ترس بیمار، استخوان مرده‌ای را داغ کرده و به طور ناگهانی مفاصل و پشت گوش بیمار را داغ می‌کنند.

قاشق چوبی، تب خال را با قاشق چوبی داغ می‌کنند.

 نان داغ، بر روی تب خال نان داغ قرار می‌دهند.

کفگیر، سنگ، سوزن، جوالدوز، نمد، زغال، انبر، میخ، قیچی و... .