موزه مجازی میراث معنوی ایران

كشف ويژگي‌هاي درماني گياهان، بايد ناشي از نوعي غريزه انساني باشد. انسان اوليه از گياهان به عنوان غذا و دارو استفاده مي‌كرد. دراين راستا انسان به مرور زمان و در اثر آزمايش و خطا و نيز تجربه‌هاي ناموفق فراوان، موفق به كشف برخي ويژگي‌ها در بعضي از گياهان شد و براساس اين گونه ويژگي ها، گياهان را شناسايي و طبقه‌بندي كرد.

اطلاعات اوليه دانش گياه‌شناسي در مورد مصارف درماني گياهان، بيشتر حكايت از نقش غريزه در انتخاب آن‌ها دارد. ولي با گذر بشر از دوران ماقبل تاريخ به دوران باستان، انسان شروع به كاربرد عقل و منطق نموده، با محاسبات منطقي به خلاقيت‌هاي خاصي براي بهبود روش و كيفيت زندگي خود دست يافت.

در مورد پزشكي ايران باستان اطلاعات زيادي برجاي نمانده، ليكن به نظر مي‌رسد در قلمرو گسترده هخامنشيان، تشكيلات پزشكي منظمي وجود داشته است و ظاهرا مفهوم " اخلاط رابعه " كه مبناي طب بقراطي مي‌باشد، از ايران باستان به يونان راه يافته است. انتقال مذكور به دنبال حمله اسكندر به ايران و طي دوران سلوكي صورت پذيرفته است. طب ايراني در در دوره اشكاني، آميخته‌اي از طب يوناني و طب زرتشتي بود. برخي پزشكان نامور عصر مذكور از قبيل آزوتكس و فرهاته ( فرهاد) بر همين منوال عمل مي‌کردند. اين روند تا زمان ساسانيان نيز ادامه يافت و آموزه‌هاي پزشكي ملغمه‌اي از مكاتب طب يونان، هند و نيز تعاليم زرتشتي بود.

در اين دوران، رييس كل بهداري كشور به نام " درذستبد= درستبد" خوانده مي‌شد. در همين دوران دانشگاه و بيمارستان " گندي شاپور" در شمال غربي خوزستان تاسيس گرديد كه در دوران انوشيروان به حداكثر اعتلا رسيد. در دانشگاه مذكور اساتيد يوناني، سرياني، هندي و ايراني به تدريس اشتغال داشته، كتاب‌هاي گوناگون را به زبان پهلوي در مي‌آوردند. اسامي پزشكان نامور قرون نخستين از قبيل حنين بن الحق، سهل بن شاپور، عيسي بن مهاربخت، عيسي بن شهلافا، يوحنابن سرافيون، داويدبن سرافيون و نيز اعضاي خاندان‌هاي بختيشوع و ماسرجويه، عموما از دست پروردگان همين دانشگاه بودند.

در عصر صفوي، ارتباط ميان مکاتب طب مختلف در ايران مثل طب عثماني و هندي ديده مي‌شود. در اين دوران بسياري از پزشکان از ايران به هند مهاجرت کردند و طب ابوعلي سينا را در آنجا رواج دادند. در ايران نيز عليرغم عدم توجه به اين سنت ديرينه، از قرون گذشته، در گوشه و کنار، حکيماني کاردان باقي ماندند و هنوز هم کساني هستند که از خواص گياهان و مواد طبيعي و کاربرد پزشکي آن‌ها آگاه‌اند، و رفع کسالت‌هاي طبايع مختلف و درمان برخي از بيماري‌ها را در سينه خود نگاه داشته‌اند.

انسان از ابتداي خلقت، در جستجوي راهي بوده كه خود را از گزند درد و رنج بيماري برهاند. از همين رو، گياهان و موادي كه به صورت اتفاقي يا در اثر تجربه و آزمايش از بخش‌هاي گوناگون گياه تهيه مي‌شد، يکي از مهم‌ترين دستاوردهاي انسان براي درمان بيماري‌ها به شمار مي‌رفت.

از ديگر سو مردم معتقدند كه طبيعت داروهاى گياهى مناسب هر بيمارى را خلق کرده است و رابطه‌اى بين انسان با درمان از طريق گياهان  محيط زندگى را باور دارند.

گياهان دارويي در باغ‌ها، دشت‌ها، مراتع وسيع، جنگل‌ها و ... مي‌رويند و به دست کسي کاشته نشده است. هزاران سال است که بدين منوال در چرخه حيات بوده و طبيعت را آرايش داده است. ماده مورد نياز در برخى از گياهان  بيش‏ترين تمركز را در برگ‌‏ها و در برخى ديگر در ريشه، گل، ساقه،  ميوه، بذر، پرچم و... گياه دارد.

گرچه درمان بيماري‌ها، با استفاده از داروهاي شيميايي، تا حدودي استفاده از طب سنتي را کاهش داده است. اما تاكنون هيچ استدلالي مبني بر نفي داروهاي گياهي به دست نيامده است.

اغلب داروهاي شيميايي، منشا طبيعي دارد. به همين دليل، طي سال‌هاي اخير توجه پزشكان و پژوهشگران به داروهاي گياهي جلب شده است. در روش گياه درماني از گياهان براي پيشگيري، درمان، حفظ و تقويت تندرستي در موقع سلامت و اعاده آن به هنگام بيماري استفاده مي‌شود. اين نوع درمان در بين مردم جايگاه ويژه‌اي دارد. درمان با گياهان، معمولا از طريق يک يا برخي از اندام‌هاي گياه که حاوي مادهه موثره است، انجام مي‌گيرد. ماده موجود در گياه که خواص دارويي موثر را دارا ست، در يک يا چند اندام گياه قرار دارد .

چناچه گياهان دارويي به صورت خودرو در دسترس نباشد، در اين صورت کاشت، داشت و برداشت گياهان دارويي به منظور استفاده از ماده موثره آن‌ها انجام خواهد گرفت. اشکال مصرفي داروهاي گياهي به شرح زير است :

دم کرده:

مقدار تعيين شده از پودر خشک شده گياه مورد نظر را، در مقدار معيني از آب جوش ريخته، به مدت سي تا ۱۵ دقيقه صبر مي‌کنند. سپس آن را صاف مي‌کنند. بعد به ميزان مورد لزوم از اين دم کرده را مي‌نوشند.

جوشانده:

جوشيدني به دو روش زير صورت مي‌گيرد :

1. جوشانده ملايم: مقدار معيني از گياه را با مقدار معيني آب جوش مخلوط کرده، آن را کمي مي‌جوشانند. سپس آن را از حرارت دور کرده، صبر مي‌کنند تا دم بکشد. براي مصرف آن را صاف مي‌کنند.
2. جوشانده معمولي: تفاوت آن با جوشانده ملايم در افزايش زمان جوشش است.

پس از تهيه آن  را مي‌نوشند .

خيسانده:

اين روش براي گياهاني توصيه مي‌شود، که مواد موثره آن در اثر حرارت از بين برود. براي تهيه مقدار مشخصي از گياه را در ظرفي با حجم معيني از آب ريخته و به مدت ۶ تا ۱۲ ساعت در ظرف را مي‌بندند. بعد محتويات ظرف را صاف مي‌کنند.

عصاره ( افشره ):

عصاره يا افشره به معني آبي است که، از فشردن ميوه و سبزي‌ها به دست مي‌آيد. روش تهيه عصاره گياهان به اين صورت است که اول سبزيجات را بايد پاک کرد وبعد تميز شستشو داد. سپس آن‌ها را تکه‌تکه بريده و در داخل دستگاه شيره کشي يا آب ميوه گيري گذاشت. عصاره يا افشره به دست آمده را در موقع تعيين شده مي‌نوشند .

بخور:

بخور به هر ماده اي که در آب از آن بويي خوشايند استمشاق شود، گفته مي‌شود. بخور را مي‌توان به دو روش گرم و سرد انجام داد. براي اين منظور مقدار لازم از گياه مورد نظر را با آب همراه مي‌کنند . در بخور گرم، پوست در معرض بخار آب قرار داده مي‌شود. در اين روش بايد مواظب بود تا بخار پوست بدن را نسوزاند. در بخور سرد، خطر سوختگي براي پوست بدن وجود ندارد .

دود دادن:

سوزاندن بعضي از گياهان به اين منظورانجام مي گيرد تا دود ناشي از سوختن آن براي درمان بيمار به سوي وي شناور شود.

عطر و روغن هاي خوش بو:

در گياهان عناصر شيميايى گوناگوني وجود دارد كه از آن‏ها استفاده‏هاى مفيد به عمل مي‌آيد. در اين روش، عطر گياه از روغن‏هاى بوداري ساخته شده كه در ساعات متفاوت شبانه روز به مقادير گوناگون در اندام‏هاى متفاوت گياه وجود دارد. اين روغن‏هاى طبيعى نوعى شخصيت گياه‌اند و تمركز آن‏ها در اندام‏هاى متفاوت گياه بستگى به وضعيت تابش نورخورشيد، فصل سال و وضع كره ماه نسبت به زمين دارد. كيفيت و آثار درمانى عطر گياهى بستگى به اندامى از گياه دارد كه از آن استخراج شده است. روش تجويز آن به شرح زير است :

 - خوراكى

- بخار تنفسى

-  مالش روى پوست

-  مخلوطى از هر سه گونه روش فوق

ابزاري و اشيايي که در مکان هاي فروش قرار دارند، فقط گياهان خشکي هستند که از ريشه، بذر، پرچم، ساقه، برگ، شيره برگ، صمغ، جوانه، گل، ميوه و ... تهيه شده‌اند. علاوه بر آن اطلاع از دانش پزشکي سنتي و آشنايي با ميزان مصرف از ديگر مواردي است که بايد در نظر داشت .

 ابزاري و اشياي ديگر، مربوط به بيمار است که در منزل بايد براي تهيه دارو به شکل تجويز شده از آن‌ها بهره گيرد از جمله :

-          خريد گياه مورد نظر به صورت تازه

-           – قوري براي دم کردن

-          کاسه و قابلمه براي جوشاندن و بخور دادن

-          منقل و آتش‌دان براي دود دادن

-          دستگاه آب‌گيري يا شيره‌کشي  براي تهيه افشره و آب‌گيري

-  آسياب يا هاون براي کوبيدن

 - وسيله‌اي براي صاف کردن 

- ابزار تهيه عطر و روغن گياهي: 

گياه درماني متکي بر استفاده از داروهايي است، که هزاران سال در بوته آزمون بوده و استفاده از آن متکي بر تجربه است. در اين رابطه عطاري‌ها و فروشندگان گياهان دارويي، نام آورترين افراد در تجويز نسخه‌هاي گياهي براي پيشگيري و درمان بيماري‌ها هستن . خوشبختانه امروزه با توجه به اهميت بيش از حد به طب سنتي و داروهاي طبيعي، ساماندهي عطاري‌ها بيش از پيش مورد توجه قرار گرفته است وعطاري سهم قابل توجهي در تامين نيازهاي مردم به گياهان دارويي دارند.

داروهاي سنتي حيواني: در اين روش درماني از برخي از اجزاي بدن حيوان به گونه‌هاي مختلف براي شفا بهره مي‌جويند. مثل روغن، دنبه، استخوان، پوست  و ....

 آب درماني: از آب‌هاي معدني و چشمه‌هاي معدني با توجه به خواص آن براي بهبود بيماري استفاده مي‌شود.