موزه مجازی میراث معنوی ایران

طي چند سال اخير، گلاب‌گيري و گلاب کاشان زبانزد خاص و عام شده است. طوري که نه تنها به شهرت ملي بلکه به شهرت فراملي دست يافته است. کاشان و مراکز گلاب‌گيري تابعه در فصل گلاب ميزبان موج عظيمي از گردشگران داخلي و خارجي که از اقصي نقاط ايران و جهان به اين منطقه سرازير مي‌شوند، مي‌باشد. طبيعي است حضور هزاران نفر گردشگر در اين مراکز و برگزاري جشنواره‌هاي گلاب‌گيري پيامدهاي اجتماعي را در بر خواهد داشت. نفوذ و رواج  فرهنگ‌هاي متفاوت و مختلف از يک طرف و از طرف ديگر اثرپذيري فرهنگ بومي به علت جذب توريسم و مشتري را مي‌توان، عنوان کرد. به طور کلي در تمام مراکز با شکفتن گل‌هاي محمدي، در دم دماي صبح زن و مرد، کوچک و بزرگ از خانه‌هاي‌شان به سوي گلستان‌ها سرازير مي‌شوند. برخي از افراد که فاقد گلستان و شغل مناسب هستند، براي ديگران گل مي‌چينند و دستمزد مي‌گيرند. برخي ديگر که امکانات گلاب‌گيري ندارند، گل‌هاي خود را به گلاب گيرها مي‌فروشند که اين رابطه اقتصادي در پاره‌اي اوقات به رابطه خويشاوندي گراييده شده است. در تمام مراکز گلاب گيري، اکثر اعضاي خانواده به طريقي در گل چيني و مراحل گلاب گيري نقش دارند به همين علت در اين مراکز اقتصاد خانواده‌ها از رونق خاصي برخوردار است.

زيبايي گل محمدي و استشمام رايحه خوش و دل انگيز آن قبل از جدا شدن از شاخسار، جاذبه‌هاي گلستان‌ها و مشاهده  گل چيني و نيز رويت نحوه استحصال گلاب از نزديک، پاي صدها هزار گردشگر داخلي و خارجي را به کاشان و مراکز گلاب گيري باز مي‌کند که اين باعث جذب توريسم و توسعه صنعت گردشگري و به تبع آن ايجاد اشتغال و درآمد و افزايش سطح اقتصاد شده است. به ندرت گردشگراني که وارد کاشان و مراکز تابعه مي‌شوند، گلاب و عرقيات با خودشان به عنوان سوغات نمي‌برند. به همين علت غالب اشخاصي که در مراکز گل خيز سکونت دارند، از طرق مراحل مختلف گلاب گيري(گل چيني، گل فروشي، گلاب گيري، فروش و عرضه گلاب و...) امرار معاش مي‌کنند.

بسياري ازگلاب گيران و گلاب فروشان، پاره‌اي از فضاهاي منزل‌شان را به انبار نگهداري يا فروش گلاب اختصاص مي‌دهند يا اين که منزل‌شان را به تناسب حجم کارشان شکل مي‌دهند. دسترسي به آب جاري يا آب شبکه سراسري براي گلاب گيري از اين جمله است.

گلاب عصاره گل محمدي است ،كه با فن و تكنيک بومي و سنتي استحصال مي‌کنند. قمصر يک از مراكز عمده گل خيز، گل محمدي است كه از ديرباز گلاب آن زبانزد خاص و عام بوده است به طوري كه نام آن با نام گلاب عجين گشته و غالبا آن را با گلاب مي‌شناسند. به همين علت در طول فصل گلاب‌گيري هزاران نفر از اقصي نقاط ايران و جهان به منطقه مي‌آيند تا از نزديک نحوه گلاب گيري را مشاهده نمايند.

امروزه علاوه بر قمصر، در مناطق ديگر مانند نياسر، برزک ، كامو، وادقان، ون، دره استحصال و در پاره‌اي از آبادي‌هاي كوهپايه‌اي و سردسير، به كاشت گل محمدي مي‌پردازند و گل آن را به نزديک‌ترين مركز گلاب‌گيري مي‌فروشند.

به هرحال با شكوفا شدن گل محمدي، فصل گلاب‌گيري شروع مي‌شود كه زمان آن نسبت به شرايط جوي و اقليمي هر منطقه متفاوت است. چنانكه در كاشان و حومه آن حدود يک ماه زودتر از قمصر، گل‌ها شكوفا مي‌شوند برخي از افراد كه امكانات و ابزار گلاب‌گيري ندارند، گل‌هاي خود را به قمصري‌ها مي‌فروشند كه امسال (1379) هر يک كيلو گل معادل 650 تا 700 تومان خريداري مي‌شد.

به طور كلي فصل گل‌چيني و گلاب‌گيري، از نيمه دوم ارديبهشت ماه آغاز مي‌شود. به اراضي كه درختچه‌هاي گل محمدي نشانده شده، گلستان مي‌گويند. با شروع فصل گلاب‌گيري، گلستان‌هاي تمام مناطق مملو از افراد خانواده از كوچک، بزرگ و زن، مرد مي‌شود. خانواده‌هايي كه صاحب گستان هستند و خودشان گلاب‌گير هستند، در طول اين فصل بيشتر اوقات خود را صرف گل‌چيني و گلاب‌گيري مي‌كنند و چنانچه به اندازه كافي نيروي انساني نداشته باشند، كارگر مي‌گيرند. كارگرها در ازاي جمع آوري هر كيلو گل 200 تومان دستمزد مي‌گيرند.

به افرادي كه گل مي‌چينند، گل چين مي‌گويند. گل چين‌ها از اوايل صبح قبل از طلوع آفتاب شروع به گل چيني مي‌كنند و سعي مي‌كنند تمام گل گلستان را تا قبل از طلوع آفتاب بچينند. چون معتقدند گل قبل از طلوع خورشيد عطر و بوي زيادتري دارد. معمولا گل را، به كمک ناخن انگشت شست و ناخن انگشت سبابه از سر شاخه جدا مي‌كنند. گفتني است چون عصاره گل در قسمت ته گل كه به شاخه وصل است متراكم مي‌شود، سعي مي‌كنند گل را از بند جدا كنند.

وسايل مورد نياز گلاب‌گيري:

ديگ: از وسايل ضروري گلاب‌گيري است كه از جنس مس يا آلومينيوم است. ديگ‌ها در اندازه‌هاي مختلف از جمله 30، 40 و 50 كيلويي هستند. يعني يک ديگ 30 كيلويي ظرفيت 30 كيلو گل دارد. اين ديگ‌ها ساخت مسگرهاي كاشان هستند. به طور معمول، هر گلاب گير 2 تا 6 ديگ بزرگ در اختيار دارد. ديگ‌ها را در گوشه‌اي از حياط منزل يا در كارگاهي كه در حاشيه كوچه و خيابان بر پا شده، بر روي اجاق‌هاي گلي نصب مي‌كنند.

2 – پارچ يا قرابه Garabe :ظرف مسي استوانه‌اي با دهانه تنگ است كه در پي عمل تقطير، گلاب در آن ريخته مي‌شود. اين قرابه‌ها را نيز مسگران كاشان مي‌ساختند كه اكنون در صورت تقاضا آن‌ها را مي‌سازند. نحوه استفاده از پارچ بدين صورت است که، در مقابل ديگ‌هايي كه بر روي اجاق نهاده شده، چاله‌اي دزار و باريک حفر مي‌كنند و در مقابل هر ديگ يکي از قرابه‌ها را در چاله مي‌گذارند. طوري كه دهانه پارچ بالاتر از سطح زمين قرار گيرد. هنگام گلاب‌گيري چاله را از آب پر مي‌كنند و براي آنكه آب چال بر اثر بخاري كه وارد قرابه مي‌شود گرم نشود، آب را در چاله به جريان مي‌اندازند. چون اگر آب گرم شود عمل تقطير انجام نمي‌گيرد. به همين علت اجاق و ديگ‌ها را اغلب در كنار جوي‌هاي آب و يا در مسير آب رونده نصب مي‌كنند و برخي از افراد كه از آب رونده و يا جوي آب به دور هستند آب چاله را به وسيله آب لوله به جريان مي‌اندازند. وقتي چاله از آب پر شود، قرابه‌ها در عمق چاله ثابت نمي‌مانند. براي نگه داشتن قرابه، دو ميله آهني را در دوطرف دهانه قرابه به حلقه فلزي كه در طرفين چال كوبيده شده، فرو مي‌كنند. اين دو ميله مانع بالا آمدن قرابه از آب مي‌شود. در گذشته به جاي اين ميله‌ها از تخته‌هاي چوبي يا نردبان استفاده مي‌كرده‌اند. بدين صورت كه دهانه پارچ را از بين دو تخته يا پلكان نردبان قرار داده با چند تخته سنگ تخته يا نردبان را ثابت مي‌كردند. در گذشته از پارچ‌هاي کوچک‌تر با ظرفيت تقريبي 9 ليتر استفاده مي‌کردند که اصطلاحا پارچ عطري مي‌گفته‌اند. پارچ‌هاي امروزي 30 تا40 ليتر ظرفيت دارد. 

ني : يک جفت لوله آلومينيومي است كه، به طور موازي در فاصله 5 سانتي‌متري توسط چند دستک در كنار هم قرار مي‌گيرند. اين جفت لوله از وسط در قالب يک زاويه 45 درجه تا خورده است. طوري كه يک طرف آن به صورت مورب از ديگ به سمت بالا جهت مي‌يابد و در طرف ديگر از بالا به طور عمود به دهانه پارچ وصل مي‌شود. علت اينكه ني‌ها را به اين صورت ساخته‌اند، اين است كه مسير حركت بخار از ديگ به قرابه طولاني شود تا بخار زودتر سرد شود و همچنين موقعي كه ديگ مي‌جوشد تقريبا تا يک متري آب در ني بالا مي‌آيد كه چون به صورت مورب به بالا جهت دارد، آب بيش از اين نمي‌تواند از ني بالا برود.

در گذشته، جنس ني از چوب خيزران كه در اراضي ني‌زار حواشي جوي و بركه‌هاي آب مي‌رويد، بوده است. خميدگي و به  تعبيري زاويه 45 درجه ني قديمي، مشابه ني آلومينيومي امروزي است با اين تفاوت که درزهاي اتصال خميدگي را با پارچه‌اي آغشته به خمير گندم مي‌گرفتند تا بخار از درزها خارج نشود.

درپوش ديگ: ظرف مسي گود داري با تسمه تنگ و دهانه گشادي است، كه با آن در ديگ را مي‌بندند. اين درپوش به وسيله پيچ و مهره بر روي دهانه ديگ محكم مي‌شود. براي اين كار ، درپوش را روي دهانه مي‌گذارند و محور آهني ضخيمي كه دو انتهاي آن قلاب مانند و در وسط آن ميله‌اي در قالب پيچ و مهره پايين و بالا مي‌رود، روي آن مي‌گذارند و به دو سر محور زنجيري مي‌اندازند كه سر ديگر اين زنجيرها به طرفين حلقه آهني كه در زير لبه دهانه ديگ نصب شده، وصل هستند. پيچ يا ميله محور را مي‌چرخانند. در نتيجه سر پيچ كه تخت و صاف است روي درپوش فشار مي‌آورد و بر اثر كشش زنجير طرفين، درپوش كاملا جفت و بسته مي‌شود. معدود از افراد براي بستن در ديگ چند تخته سنگ سنگين را روي درپوش مي‌گذارند كه در گذشته عموما از اين طريق استفاده مي‌كرده‌اند.

در گذشته، جنس درپوش از سفال شبيه به تقار بوده كه آن را  روي دهانه قرار داده، دور تا دور آن را با خمير محكم مي‌كردند، تا بخار از ريخته‌هاي آن خارج نشود. به هر حال رابط بين ديگ و قرابه، ني است كه انتهاي قسمت مورب آن به دو سوراخ روي بدنه درپوش وصل مي‌شود و انتهاي قسمت عمودي آن از ميان گلوله‌اي از پارچه به نام گووه Gove كه دهانه قرابه با آن بسته مي‌شود، به داخل قرابه راه مي‌يابد. در يک ديگ 30 كيلويي، 30 كيلو گل و 40 كيلو آب مي‌ريزند و به ترتيبي كه گفته شد، در آن را مي‌بندند و اجاق زير آن را روشن مي‌كنند. از اين مقدار گل يک قرابه گلاب در طول 4 ساعت حاصل مي‌شود.

شيشه: بهترين وسيله نگهداري گلاب، ظروف شيشه‌اي است. شيشه‌ها در اندازه‌هاي مختلف بوده که ظرفيت آن‌ها از 200 گرم تا 3 کيلوگرم متفاوت بوده است. شيشه کپ، کتابي، نيزه‌اي يا فوتي از اين جمله‌اند. ناگفته نماند که قمصر به لحاظ اين که مرکز اصلي گلاب‌گيري بوده، داراي کارخانه شيشه‌سازي بوده است.

شست وشوي کعبه يا خانه خدا، با گلاب ناب قمصر که هر سال توسط چند نفر از گلاب‌گيران قمصري تهيه و با ظروف خاص بسته‌بندي مي‌شود و تحويل دفتر بعثه مقام معظم در کشور عربستان مي‌گردد. از دو منظر قابل بررسي است: يکي اين که اين اقدام افتخارانگير بهترين وسيله براي ترويج و تبليغ گل و گلاب قمصر است و ديگر کسب اجر معنوي اين اقدام است که اين را يک افتخار مي‌دانند.