موزه مجازی میراث معنوی ایران

موسيقي مقامي (موغامي) يادگار جلوه‌هاي زيبايي از فرهنگ ديرينه مشرق زمين است، كه از تحريف و دگرگوني اعصار مصون مانده، نغماتي در موسيقي «موغامي» پيدا مي‌شود كه به عهد باستان بر مي‌گردد.

در كتاب لغت موسيقي نوشته «افراسياب بيگ لي» كلمه مقام كه به صورت موغام يا مغام هم نوشته مي‌شود، تعريف شده و از آن به عنوان بالاترين مرحله‌ خلاقيت در تركيب ساز و آواز ياد شده است.

محمدرضا درويشي نيز در مورد آهنگ كوراغلي كه مختص شمال خراسان به خصوص قوچان است، اشاره مي‌كند و آن را در رديف آهنگ‌هاي قهرماني و حماسي اين مردم به شمار مي‌آورد.

موسيقي مقامي، يادگار جلوه‌هاي زيبايي از فرهنگ ديرينه مشرق زمين است، كه از تحريف و دگرگوني اعصار مصون مانده است. نغماتي در اين موسيقي پيدا مي‌شود كه به عهد باستان بر مي‌گردد. در كتاب لغت موسيقي نوشته افراسياب بيگدلي كلمه مقام كه به صورت موغام يا مغام هم نوشته مي‌شود، به عنوان مجموعه صداها و پرده‌هاي مختلف كه براساس يک كوک واحد و در محور آن مي‌گردند، تعريف شده و از آن به عنوان بالاترين مرحله خلاقيت در تركيب ساز و آواز ياد شده است. آنچه مدنظر هنرمندان و مردم منطقه شمال خراسان است، مقام مي‌باشد كه در باور مردم خراسان از شان و منزلت بالايي برخوردار است و به ديده تقدس به آن مي‌نگرند و به مصداق هنر عامه، آفريننده مشخصي ندارد و تمام افراد جامعه در شكل‌گيري و نقل روايت آن سهم دارند. موسيقي اين سرزمين به صورت بكر و دست نخورده، حكايت از يک اصالت باستاني دارد و اگر براي بررسي موسيقي، خراسان بزرگ را مدنظر قرار دهيم، بايد پهنه اين ديار را از كرانه‌هاي غربي خزر تا پهنه‌هاي ابيورد و نسا، مرو و تا كويرهاي خراسان و هرات، مرز چين و هند مورد كاوش قرار دهيم. خراسان فعلي نيز به علت وسعت جغرافيايي و تنوع پراكندگي اقوام و فرهنگ‌هاي مختلف داراي موسيقي مقامي متنوع و مختلفي است، تنوع نژادي از عرب‌هاي سامي تا هزاره، بلوچ و نژادهاي كرد و كرمانج و ترک و تركمن و مغول در خراسان باعث شده است، كه يکي از غني‌ترين گنجينه‌هاي فرهنگي موسيقي به وجود بيايد، به طور كلي مي‌توان خراسان را به دو بخش شمالي و جنوبي تقسيم كرد. درباره موسيقي مقامي شمال خراسان بايد گفت: موسيقي جاري در اين منطقه موسيقي كوهستان، جلگه است و از يک زندگي پرحادثه و پر سوز و گداز و آوارگي حكايت مي‌كند، اين مساله را حتي مي‌توان در رقص‌ها و بازي‌هاي آييني و سنتي آن‌ها ديد. ضمن اين كه از گسترده‌گي و تنوع بيشتري برخوردار است، از حال و هواي خاصي نيز بهره مييبرد و حماسه، عرفان، عشق و سوگ پشتوانه اصلي اين موسيقي مي‌باشد. با قبول اين نكته كه موسيقي اين منطقه كرمانجي است و از موسيقي‌هاي ترکي و تركمني هم تاثيراتي گرفته است، بايد گفت: در شمال خراسان موسيقي تركمني يا موسيقي تركي ديده نمي‌شود، آنچه هست موسيقي شمال خراسان به روايت تركمني و تركي است، يعني مقام‌ها در اصالت خودشان تركمني و تركي نيستند.

موسيقي مقامي رايج در شمال خراسان را مي‌توان به طور كلي، به چهار نوع موسيقي كه برگرفته از وجود قوميت‌هاي متفاوت است، تقسيم بندي نمود.

1- موسيقي مقامي كرمانجي 2- موسيقي مقامي تركي 3- موسيقي مقامي تركمني 4- موسيقي فارسي

از چهار نوع رايج موسيقي مقامي ياد شده سه نوع موسيقي كرمانجي، تركي و فارس در شهرستان قوچان رايج مي‌باشد. كه موسيقي تركمني در شمال خراسان خاص منطقه جرگلان بجنورد مي‌باشد. به طور يقين اين تنوع و تكثّر موسيقي در اين خطه برگرفته از نوع اعتقادات، باورها و همچنين آيين‌ها و رسم‌هاي سنتي است كه موسيقي آيينه‌اي براي انعكاس اين باورداشت‌ها و نيز بيان كننده احساسات، غم‌ها، شادي‌ها، تجلي شادي، شعف، شور و شادماني آنان است.

زبان و ادبيات نيز كه محملي براي ابراز اين احساسات مي‌باشند، در تنوع بخشي به انواع موسيقي رايج در اين شهرستان موثر است. اگر به اين طنين و ترنم اين موسيقي خيلي عميق‌تر بنگريم صرفنظر از ابعاد انساني، نوع اقليم و شرايط جغرافيايي را نيز مي‌توانيم از عوامل تنوع بخشي اين موسيقي قلمداد كنيم.

به عنوان مثال خواندن سرحدي‌ها كه در نواحي درگز و شمال شهرستان‌هاي قوچان و شيروان و بجنورد مي‌خوانند، بيشتر در مناطق بياباني و خشک و نيمه خشک مصداق دارد. ولي در مناطق جلگه‌اي قوچان و نواحي جنوبي، نوعي آواز كه در بين نوازندگان و خوانندگان به خواندن جوولگه‌اي شهرت دارد، رايج و مرسوم است و در مناطق كوهستاني به مناسبت موقعيت جغرافيايي و رشته كوه‌هاي هزار و مسجد كه نشيب و فراز و پستي و بلندي‌هاي تند و پر اختلاف دارد با صدار بلند در مقام «لو» مي‌خوانند.

نوازندگان موسيقي مقامي در شمال خراسان:

نوازندگان موسيقي در شمال خراسان و خاصه شهرستان قوچان، بجنورد و اسفراين را مي‌توان براساس جايگاه و مرتبه‌اي كه به لحاظ اجتماعي دارند طبقه بندي نمود.

بخشي‌ها:

بخشي‌ها، به نوازندگاني اطلاق مي‌شود كه جدا از هنر نواختن ساز مخصوص خود در سرودن اشعار متناسب با آن مقام موسيقي تبحر و مهارت نيز داشته باشد و نيز روايت تاريخي آن مقام را نيز كه سينه به سينه به او رسيده، به هنگام اجراي گوشه بيان كنند. لذا مي‌توان گفت كه موسيقي مقامي كه بخشي‌ها اجرا مي‌كنند، يک موسيقي روايتي و حكايتي مي‌باشد. جداي از آن، بخشي‌ها حاملان سنت‌ها و رسم‌ها و آيين‌هاي شفاهي قوم خود هستند، كه در قالب داستان‌هاي منظوم و منثور و روايت و حكايت، اين سنت‌ها را حفظ مي‌كنند. بخشي‌ها خود دستي در ساخت و ساز دوتار دارند و سازهاي مورد استفاده خود را مي‌سازند. به خاطر آراسته بودن وجود آنان به چندين هنر، لقب بخشي به آنان اطلاق مي‌شود. از مرحوم محمد رحيم بخشي سيوكايلو نقل است، كه بخشي كسي است كه از جانب خدا به او بخشش و كرامت خاص اعطا شده است و موسيقي و شاعري نيز لطيف و بخششي است كه خداوند در وجود بخشي به وديعه گذارده است.

اكثر اشعار و آهنگ‌هاي اجرا شده توسط بخشي‌ها، اشعار توحيديه و در ستايش و صفات باريتعالي و نعت و مناقب و مداحي حضرت محمد (ص) و ساير ائمه اطهار (ع) مي‌باشد.

هرچند كه كاربرد اين اشعار در بين ساير نوارندگان به هنگام اجرا مرسوم و رايج مي‌باشد، ولي اين امر در بين بخشي‌ها با شدت و قوت بيش‌تر تداوم داشته و مي‌توان گفت كه از آنان به داير نوازندگان اشاعه يافته است. از جمله سازهاي مهم بخشي‌ها دوتار است.

عاشق‌ها:

عاشق‌ها نوازندگاني هستند كه بيشتر در مراسم جشن، از جمله عروسي‌ها و مراسم ختنه سوران حضور پيدا مي‌كنند و لذا نوع موسيقي آن‌ها موسيقي بزمي مي‌باشد. سازهاي خاص عاشيق‌ها عبارت است از كمانچه، سرنا و دهل. اين نوازندگان گروه‌هاي مذهبي هستند كه در سطح شمال خراسان و خاصه شهرستان‌هاي قوچان و بجنورد داراي هويت و جايگاه خاص مي‌باشند و در بين مردم اين منطقه، مجالس عروسي و ختنه سوران بدون وجود و حضور آنان لطفي ندارد. لذا بين عاشيق‌ها و مجالس عروسي و ختنه سوران يک رابطه مستقيم وجود دارد. يعني هرجا اين مراسم برپا باشد، عاشيق‌ها حضور دارند و هرجا عاشيق‌ها حضور داشته و صداي ساز آن‌ها به گوش رسيد بايد يقين حاصل كرد، كه در آنجا مراسم عروسي و يا ختنه سوران برپا است.

لوطي‌ها:

طيف سوم نوازندگان، لوطي‌ها مي‌باشند كه عبارت از نوازندگان دوره‌گردي مي‌باشند كه با نقل مكاني خود باعث انتقال و اشاعه موسيقي در نواحي مختلف مي‌شوند، لذا مي‌توان گفت استمرار حركت آنان، باعث مانايي و ماندگاري نوعي از موسيقي در شمال خراسان، از جمله شهرستان قوچان و بجنورد شده است. لوطي‌ها در گذشته براساس تغيير فصولي از سال به هنگام تحويل سال در بهار، جشن خرمن در تابستان و شروع فصل سرما در فصل‌هاي پاييز و زمستان حضورشان در مناطق مختلف تداعي كننده و پيام آور سرسبزي، نعمت و بركت بوده است. در حال حاضر، اين گروه كه نقش و كاركرد آنان در حال كمرنگ شدن مي‌باشد، به صورت دوره‌گردي در مناطق مختلف و با سازهاي زهي و آرشه‌اي، چون قيچک و كمانچه و دايره در سطح معابر و خيابان‌ها گاه‌گاهي ظاهر مي‌شوند و با نوازندگي خود به معاش و زندگي خود ادامه مي‌دهند. عده‌اي از آنان نيز طي مدتي در ايستگاه‌هاي اتوبوس‌هاي بين شهري مسير مشهد به بجنورد در محور شمال خراسان، سوار اتوبوس شده و با نواختن موسيقي براي مسافران خستگي و ملالت سفر را از تن آنان خارج مي‌كنند.

سازهاي رايج در موسيقي مقامي شمال خراسان:

سازهايي كه بين نوازندگان موسيقي مقامي و محلي در شمال خراسان (قوچان، بجنورد، شيروان) رايج است عبارت است از:

دوتار: دوتار را مي‌توان سازي مشترک بين تمامي اقوام ساكن شمال خراسان محسوب نمود. دوتار شمال خراسان برخلاف دوتار در جنوب خراسان داراي13 پرده مي‌باشد. اين ساز را نوازندگان برحسب نوع زبان شعر كه فارسي، تركي يا كرمانجي است، كوک مي‌نمايند. بدين صورت كه نوازندگان دوتار كه گوشه‌هاي كرمانجي را مي‌نوازند مي‌بايستي دوتار را براي مقام‌هاي موسيقي كرمانجي كوک نمايند و نوازندگان تركي نيز مي‌بايستي دوتار خود را تركي كوک كنند و نوازندگان تركي نيز همچنين. دوتار داراي يک كاسه بيضي شكل و داراي يک دسته مي‌باشد. كه بر روي دسته دو عدد دسته تعبيه شده است كه به آن محل دو رشته سيم متصل مي‌شود كه قابليت شل و سفت شدن جهت كوک را دارد. كوک اول را بم و دوم را زير مي‌گويند. براي اين كه، دو رشته سيم به بدنه دسته برخوردي نداشته و اندكي فاصله داشته باشد، از وسيله‌اي كه حايل بين دسته و سيم باشد و به آنان خرک مي‌گويند، استفاده مي‌كنند.

سر ديگر دو رشته سيم، در قسمت انتهايي كاسه متصل مي‌شود. قسمت دسته را نيز به 13 قسمت به وسيله طنابي كه معمولا از جنس روده تابيده شده گوسفند است تقسيم مي‌كنند كه انگشت‌گذاري بر روي هركدام به لحاظ طنين صدا متفاوت مي‌باشد. به هر قسمت علامت‌گذاري شده به وسيله اين طناب، پرده گفته مي‌شود.

به طور كلي، دوتار ساز تغيير شكل يافته طنبور خراساني است كه ساخت آن را به ابونصر فارابي نسبت مي‌دهند.

كمانچه: از جمله ساز‌هاي زهي در منطقه شمال خراسان و شهرستان قوچان مي‌باشد كه قابليت اجرا مقام‌هاي موسيقي تركي و كرمانجي و سرحدي را دارا مي‌باشد.

از نكات قابل ذكر اين است كه نوازندگان دوتار و كمانچه همراه با اجراي مقام‌هاي موسيقي خود به صورت تكخوان، اشعار متناسب با آن مقام را مي‌خوانند لذا هر نوازنده دوتار يا كمانچه يک يروچه نيز مي‌باشد.

نوازندگان اين دو ساز مي‌بايستي با زبان و ادبيات شفاهي خاص روايت‌هاي منظوم هر مقام موسيقي و اشعار متناسب با آن آشنا باشند.

قوشمه: كه سازي از جنس ساق پاي قره قوش كه با ايجاد سوراخ‌هايي بر روي بدنه، آن را تبديل به يک ساز بادي مي‌كنند كه با دميدن هوا به داخل آن به صدا در مي‌آيد. ساختار موسيقايي اين ساز طوري است، كه بيشتر با زبان كرمانجي، هجا و آواها زباني آن همخواني دارد. لذا مي‌توان ساز قوشمه را يک ساز كرمانجي دانست، هرچند كه در بعضي از مناطق نوازندگان ترک نيز به دليل ممارست، توانايي نواختن آن را دارا مي‌باشند ولي مقام‌هاي موسيقي كرمانجي با آن قابل اجرا مي‌باشد.

ني: نيز از جمله سازهاي بادي مي‌باشد كه به دو صورت لبي و دنداني قابل نواختن مي‌باشد. ولي در بين نوازندگان شهرستان قوچان نوع لبي يا شيوه چوپاني آن رايج و مرسوم مييباشد. معمولاا اگر همراه ني آوازي خوانده مي‌شود، نوع آواز سرحدي و از دوبيت‌هاي فارسي خوانده مي‌شود.

سرنا: نيز مثل ني يک ساز بادي مي‌باشد، كه با دميدن به داخل آن به صدا در مي‌آيد. معمولا ساز سرنا و دهل دو ساز مكمل همديگر مي‌باشند كه همراهي آن دو در اجراي مقام‌هاي موسيقي تركي و كرمانجي، مددرسان همديگر هستند. از اين دو ساز بيشتر در مراسم عروسي و ختنه سوران استفاده مي‌شود و شنيدن صداي اين دو با هم، حامل و پيام رسان جشن، شادي و پايكوبي است. بيش‌تر رقص‌هاي گروهي، بر اساس ضرب آهنگ، سرعت و امتداد صداي اين دو ساز شكل مي‌گيرد.

دهل: سازي كوبه‌اي است از جنس چوب و پوست به شكل دوار كه با استفاده از دو تكه تركه چوب كه بر روي سطح پوست آن كشيده شده است، به صدا در آمده و داراي ضرب آهنگ‌هاي خاص خود مي‌باشد كه براساس رقص خاصي كه با نواختن دهل و سرنا اجرا مي‌شود، نامگذاري مي‌شود.

ديره يا دايره: نيز يک ساز ضربي مي‌باشد كه با استفاده از ضربات انگشتان دست بر روي سطح پوستي آن به صدا در مي‌آيد. اين ساز نيز تشكيل يافته از دو قسمت بدنه چوبي و قسمت پوستي آن مي‌باشد كه دور تا دور قسمت چوبي چسبيده شده و داراي شراره‌هايي فلزي مي‌باشد كه دور تا دور قسمت مدور و چوبي آويزان شده است. ساز دايره نيز سازي است كه براساس ضرب آهنگ، صداي آن قابل اجرا با سازهاي ديگر از جمله دوتار، كمانچه و قوشمه مي‌باشد.

انواع مقام‌هاي موسيقي رايج در شمال خراسان:

مقام‌هاي موسيقي رايج در شمال خراسان را مي‌توان به مقام‌هاي موسيقي كردي، تركي و فارسي تقسيم بندي نمود. هرچند در حال حاضر در بين خود اساتيد موسيقي مقامي، در مورد بعضي از مقام‌ها اختلاف نظر وجود دارد. به طور مثال مقام تجنيس يا شاختا را كردها و ترک‌ها ار آن خود مي‌دانند و اين دو مقام با هر دو نوع كوک كردي و تركي قابل اجراست.

از انواع مقام‌هاي موسيقي كه مي‌توان نام برد عبارتند از:

مقام لوي، طرقه- تورغه، اللّه مزار، شاختار- شاخه‌تايي، تجنيس، هراي- بيات هراي، گرايلي، اما نه سوز، سردار عوض خان، رشيد خان، بِلال، آله گِنر، زارنجي، ملواري، درنا، بلبل، نوايي كردي (نوايي شمال خراسان)

تعدادي از مقام‌هاي موسيقي مقامي قوچان از قول شاعر نامدار كرمانجي جعفر قلي زنگلي مي‌باشد كه نوع موسيقي كلامي است. بدين معني كه آن آهنگ، همراه با همان شعر مناسب خود كه جعفر قلي آن را سروده است، اجرا مي‌شود. كه اين آهنگ‌ها با عنوان قول جعفرقلي اجرا مي‌شوند، بيشتر نوعي موسيقي روايتي را تشكيل مي‌دهند كه اشعار آن به زبان كرمانجي مي‌باشد. از جمله اين مقام‌ها مي‌توان به آهنگ‌ها يا قول‌هاي زير اشاره كرد. در ميخانه، له خاكي خوراساني، ئيشه، من له خوني ديي، ئه ليف داستان حضرت خضر و حضرت علي (ع)، پيغمبر چو و معراجي، داستان سليمان و بلقيس و ... اشاره نمود.

ابزار و اشياء موسيقي مقامي شمال خراسان كه مي‌توان به شرح زير به آن‌ها اشاره كرد.

1- دوتار، داراي 13 پرده و عموما توسط خود نوازندگان ساخته مي‌شود.

2- كمانچه

3- قوشمه، از جنس ساق پاي قره قوش تهيه مي‌شود، به علت وجود ارتفاعات هزار مسجد و كوهستاني بودن مناطق شمال خراسان اين پرنده در گذشته به وفور يافت مي‌شده است.

4- ني، از ساقه ني تهيه مي‌شود.

5- سرنا، يک ساز بادي است

6- دهل، ساز كوبه‌اي‌ است كه از چوب و پوست آهو تهيه مي‌شود.

7- ديره يا دايره، ساز ضربي و از دو بدنه چوبي و پوستي تهيه مي‌شود.

هرجا جشن و سرور و شادي برپاست، آنجا مكان اجراي موسيقي مقامي شمال خراسان است. محلي كه جشن و مراسم ختنه سوري برگزار مي‌شود، از مهم‌ترين مكان‌هاي وابسته به اين هنر مي‌باشد، كنار خرمن گندم هنگام برداشت محصول گندم و نيز حاشيه اصلي راه‌هاي منتهي به شهرهاي مورد نظر از ديگر مكان‌هاي وابسته مي‌باشند. البته طي دو دهه گذشته از گروه‌هاي موسيقي شمال خراسان در تالارهاي عمومي، فرهنگ‌سرا دعوت به عمل مي‌آيد و به اجراي موسيقي مي‌پردازند. بسياري از هنرمندان موسيقي خراسان نيز، به دعوت گروه‌هاي موسيقي كشورهاي ديگر نيز در آن كشور برنامه اجرا كرده‌اند.