موزه مجازی میراث معنوی ایران

حصيربافی از جمله صنايع دستي بومي و اصيل استان گيلان است که از گذشته‌هاي دور تاکنون در نقاط مختلف اين منطقه رواج داشته است. زنان بندرانزلي، غازيان و آب‌کنار در بافت حصير شهرت خاصي داشته‌اند و حصيرهاي اين مناطق از مرغوبيت خوبي برخوردار بوده است. در گذشته، اين هنر از چنان مرغوبيتي برخوردار بود که برخي از تجار در غازيان بيش از 100 خانوار حصيرباف داشتند و به توليد و بازرگاني اين رشته مي‌پرداختند. از آنجا که الياف طبيعي به مرور زمان تجزيه مي‌گردد، نمونه‌هاي قديمي در دست نمي‌باشد. اما درکتب و مستندات برجاي مانده به حصيربافي گيلان اشاره شده است. به عنوان مثال: جي‌گلاک در کتاب سيري در صنايع دستي ايران مي‌نويسد: حصيرهاي ساخت شمال طرح‌هايي هندسي دارند که از خود بافت ني طبيعي يک رنگ پديد مي آيند.

حصيربافي از جمله صنايع دستي بومي گيلان است، که در توليد آن از مواد اوليه طبيعي استفاده مي‌گردد و کليه مراحل توليد به شيوه کاملا سنتي و توسط زنان انجام مي‌شود. رويش انواع گياهان خودرو با توجه به اقليم منطقه در کنار مرداب‌ها و آبگيرها سبب پديد آمدن انواع محصولات حصيري از ديرباز تاکنون در گيلان شده است.اين گياهان در اواخر فروردين تا اوايل ارديبهشت ماه شروع به جوانه زدن و در پايان تابستان قبل از برداشت برنج نهايت رشد خود را مي‌نمايند. در اين زمان عمل برداشت اغلب توسط مردان صورت مي‌گيرد. براي بافت زيرانداز حصيري از گياه" سوف" به‌عنوان پود و از کنف به‌عنوان تار استفاده مي‌شود. امروزه از نخ پنبه‌اي نيز به عنوان تار استفاده مي‌گردد. اين زيرانداز زيبا و هماهنگ با آب و هواي مرطوب خطه گيلان که با دستگاه چوبي سنتي ساده و ابتدايي بافته مي‌شود نه تنها در کف اتاق‌ها، بلکه در کنار ديوارها و حتي در سقف خانه‌ها استفاده مي‌گردد.

نقل است که گاه، روستاييان بر اين عقيده هستند که حصير بافته را دورتادور خانه به حصار بيروني بنا تکيه داده تا به ديگران نشان دهند که دختران دم بخت آنها اين هنر را به خوبي مي‌دانند و به عنوان يکي از امتيازات خانه‌داري، اين صنعت دستي را همراه خود به خانه بخت برده و همينطور به فرزندان خود انتقال مي‌دهند.

  در بافت زيراندازهاي حصيري نقوش مختلف نظير نقش‌پا، سايه گل‌وشه، ليلا لاچ، غازياني،کاول‌لاچ، ثوريا لاچ، شمشير لاچ، گل دسته لاچ، و قالي لاچ  به کار مي‌رود. از گياه "لي" براي بافت انواع زنبيل، سبد، کلاه، سفره و ... استفاده مي‌شود و تمام مراحل بافت با دست انجام مي‌گيرد. براي تزئين زنبيل‌ها در برخي نمونه‌ها از نقوش برگ و گل استفاده مي‌شود. از الياف گياهي جَوَد (آويزي براي قرار دادن ظروف سفالي و...) و زيرديگي نيز تهيه مي‌کنند.

ابزار و اشيا وابسته:

در بافت انواع محصولات حصيري نظير: سفره، زنبيل ،سبد، کلاه و ... کليه مراحل توليد از ريسيدن تا بافت الياف لي، تنها با دست انجام مي‌گيرد و از هيچ ابزاري استفاده نمي‌شود. اما در بافت زيراندازهاي حصيري از نوعي دستگاه سنتي ساده و ابتدايي براي بافت و از دوک براي ريسندگي استفاده مي‌گردد. ابزار توليد به شرح ذيل مي‌باشد:

دوک: براي ريسيدن الياف و توليد نخ حصيري از دوک استفاده مي‌شود. طول اين وسيله 35سانتي‌متر مي‌باشد و دو انتهاي آن به شکل فرفره ساخته مي‌شود، که به ترتيب بدان سرپاس و بن پاس گويند. براي ريسيدن رشته‌ها ابتدا يکي از رشته‌ها را برداشته به دور دوک گره مي‌زنند. سپس توسط يک دست، دوک را به گردش درآورده و با دست ديگر رشته را به دوکي که به صورت عمودي نگاه داشته شده مي‌پيچند. بعد از اينکه يک رشته به انتها نزديک مي‌شود، رشته‌اي ديگر را برداشته و با آب دهان به آن متصل کرده و تا پايان ادامه مي‌دهند. ابتدا يک لا و سپس دولا ازرشته‌ها را مي‌ريسند و در اصطلاح وارشته مي‌کنند.

عاجله: وسيله‌اي است متشکل از دو قطعه چوب باريک به طول 20سانتي‌متر که به صورت ضربدر به هم متصل شده است. براي ريسيدن دوباره رشته‌ها با دوک، رشته‌ها را به صورت دولا به روي عاجله منتقل مي‌کنند و براي بار دوم به کمک دوک مي‌ريسند.

دستگاه حصيربافي: اين دستگاه شامل 4 قطعه چوب مي‌باشد که مانند 4 گوشه يک مستصيل به صورت عمودي در زمين فرو مي‌روند، و نيز دو قطعه چوب افقي که چوب هاي عمودي را مانند يک قاب به يکديگر متصل مي‌کنند.

پلار: پلار، شانه دستگاه است و وسيله‌اي چوبي است به پهناي حدود 18 تا 20 سانتي‌متر و به طول يک متر و يا کمي بيشتر و به قطر تقريبي 5/2 تا 3 سانتي متر از چوب نسبتا سنگين که در طول آن يک رديف سوراخ‌هايي با فاصله حدود 4 سانتي‌متر از هم جهت عبور تارها ايجاد شده است. از پلار براي کوبيدن و فشردن پودها استفاده مي‌شود.

کتل: چهارپايه‌اي است که بافنده هنگام بافت بر روي آن مي‌نشيند.

داره: نوعي داس که در زبان محلي بدان داره گويند و براي بريدن قسمتهاي اضافي الياف به کار مي رود.

سوزن: سوزن بلند به طول 10 سانتي متر جهت اتصال رشته‌هاي تابيده شده.

مواد اوليه:

سوف: گياه سوف يا سيم يا سوم به صورت لوله‌اي با قطر 1 تا 2 سانتي‌متر و گاهي نيز کمتر و به درازاي 50/1 تا 70/1 سانتي‌متر و بعضي اوقات به 2 متر هم مي‌رسد و به صورت وحشي در مرداب‌ها و آب‌بندان‌ها و چپرها مي‌رويد. اين گياه، گرد سوزني و استوانه‌اي توپر و اسفنجي است که رنگ آن در ابتدا سبز و پس از خشک شدن کرم شکلاتي است. براي بافتن حصير سوف را بريده و جلوي آفتاب به صورت دسته‌اي گذاشته تا خشک شود. دليل خشک کردن سوف در آفتاب اين است که حصير سفيد درآيد، در غير اين صورت رنگ حصير سياه مي‌شود.

لي: لي يا گالي از جمله گياهاني است، که به خودي خود رشد کرده و نياز به مراقبت ويژه‌اي ندارد و در کنار مرداب‌ها  نيز کنار ساحل به راحتي قابل تهيه است. اوايل فصل تابستان زمان چيدن اين گياه و خشک کردن آن مي‌باشد. بهترين محل براي نگهداري گياه خشک شده لي، در پشت‌بام خانه‌هاي روستايي است. زيرا گرماي موجود در آن فضا از تغيير رنگ و پوسيدگي الياف بر اثر رطوبت موجود در هواي گيلان جلوگيري مي‌کند .پس از خشک کردن الياف، رنگ‌هاي موردنياز تهيه و برخي الياف رنگ آميزي مي‌شوند. الياف مناسب براي بافت، به سه دسته تقسيم مي شوند: الياف ريز جهت تهيه ريسه و اتصال نوارها به يکديگر- الياف متوسط جهت بافت نوار اوليه و تهيه انواع توليدات-الياف درشت براي تهيه بافته‌هاي داري که از ارزش و ظرافت کمتري در بافت برخوردار است.

کنف: بذر کنف در بهار کاشته مي شود. وقتي که ساقه و برگ کنف زرد و تخم آن سياه مي‌شود، نشانه رسيدن است. پس از برداشت يکي دو روز در خشکي مي‌خوابانند تا پلاس بخورد. بعد آن را مدتي در آب برکه و مرداب مي‌خوابانند تا پوست بدهد و آماده پوست‌کشي شود .پس از پوست‌کشي آن را مي‌شويند و آويزان مي‌کنند تا خشک شود .از تارهاي کنفي براي چله‌کشي حصير استفاده مي‌شده است. البته امروزه به علت سختي تهيه کنف اغلب از نخ‌هاي پنبه‌اي استفاده مي‌شود.

در حصيربافي علاوه بر اين گياهان، گاهي از کلوش (ساقه برنج) در تهيه حصيرهاي کوچک و کم‌بها و جارو، و از گياه کولر در حصيرهاي ديواربند استفاده مي‌شود. 

مراحل بافت زيرانداز حصيري:

چله‌کشي: مرحله چله‌کشي، توسط دو نفر انجام مي‌گيرد. به اين صورت نخ کنفي آماده شده به صورت طولي از زير و روي چهارچوب آماده شده عبور کرده و در ميانه راه از ميان سوراخ هاي شانه (پلار) مي‌گذرد.

بافت: بافت هم، به صورت انفرادي و هم 2نفره از دو طرف دستگاه انجام مي‌گيرد. بدين صورت که، يک نفر بافنده در ابتداي دار بر روي کتل مي‌نشيند و با کشيدن شانه و کنترل نقشه بر بافت نظارت مي‌کند و نفر دوم در انتهاي چله پودها را با توجه به نقشه لابه‌لاي تار مي‌نشاند. اين نوع دار قابليت بافت 8 متر حصير را داشته و بافت آن در مدت يک روز توسط دو بافنده حرفه‌اي امکان پذير مي‌باشد.در انتها و پايان کار بر روي دو طرف حاشيه حصير که به زبان محلي به آن "کوب" مي‌گويند، بافتي به نام ختک يا خطک، جهت استحکام لبه‌ها انجام مي‌شود .سپس قسمت‌هاي اضافي توسط دار بريده مي‌شود.

مراحل بافت ساير محصولات حصيري (کلاه،زنبيل،سفره و ...):

رنگرزي: در اين نوع حصيربافي از الياف رنگي لي نيز استفاده مي‌شود.در رنگرزي که قبل از بافت انجام مي‌گيرد، پس از جوشاندن آب و ريختن رنگ و نمک، الياف را دسته‌اي وارد ديگ نموده و به مدت 10 دقيقه مي‌جوشانند و مرتب به هم زده تا رنگ به همه قسمت‌هاي ساقه لي برسد. سپس الياف را بيرون آورده و با آب سرد شستشو داده تا رنگ اضافي از آن خارج شود. سپس آويزان نموده تا خشک شده و براي بافت استفاده گردد.